बहुध्रुवीयता र विश्व राजनीतिमा उतार–चढाव
प्रस्तावना: ध्रुवहरूभन्दा बाहिरको रूपान्तरण
आजको विश्व अब कुनै एक महाशक्ति वरिपरि मात्र घुम्दैन, न त केवल दुई ध्रुवीय समीकरणमै सीमित छ। यसले स्पष्ट रूपमा बहुध्रुवीय व्यवस्थामा प्रवेश गरिसकेको छ, जहाँ धेरै आर्थिक, सैन्य र कूटनीतिक केन्द्रहरूले आपसमा प्रतिस्पर्धा र सहकार्य गर्छन्। एकध्रुवीय विश्वमा महाशक्ति अगाडि झुक्नैपर्छ, द्विध्रुवीय विश्वमा कुनै एक खेमामा पर्नैपर्छ, तर बहुध्रुवीयताले विकल्पहरू खुला राख्छ। यसले चुनौती पनि दिन्छ र अवसर पनि—कम स्थिर तर बढी सन्तुलित, कम अनुमानयोग्य तर बढी लचिलो।
विश्व व्यवस्थामा नयाँ समीकरण
युक्रेन युद्धले अमेरिका–रूस सम्बन्धलाई अत्यन्तै न्यून स्तरमा पुर्याएको छ, जसले शीतयुद्धको झल्को दिन्छ। यसैबीच अमेरिका–चीन सम्बन्ध पनि गहिरो तनाव र अविश्वासले भरिएको छ—व्यापार, प्रविधि र ताइवान यसको केन्द्रमा छन्। तर यी दरारहरूको बीचमा अन्य सम्बन्धहरू नयाँ बाटोमा लागिरहेका छन्:
-
रूस–भारत: दशकौं पुरानो मित्रता, रक्षा सहयोग, ऊर्जा व्यापार र भू–राजनीतिक विश्वासमा आधारित। मॉस्को बीजिङतिर झुकेको भए पनि नयाँ दिल्लीले पुरानो सम्बन्धलाई कायम राखेको छ।
-
भारत–चीन: ऐतिहासिक रूपमा असजिलो, सिमानामा द्वन्द्व र अविश्वासले भरिएको, तर अहिले अमेरिकी ट्यारिफपछि दुबै मुलुकबीच सुधारको सम्भावना देखिएको छ।
-
भारत–अमेरिका: बीस वर्षदेखि नजिकिएको सम्बन्ध—चीनलाई सन्तुलित गर्ने र व्यापार बढाउने साझा हितमा आधारित—अचानक अमेरिकी ट्यारिफ नीतिले ठुलो धक्का खाएको छ।
-
भारत–युरोप: बेलायतसँग व्यापार सम्झौता र युरोपेली संघसँग अघि बढेको वार्ता यस कुराको संकेत हो कि भारत अमेरिकी अवरोध हुँदाहुँदै पनि विश्व अर्थतन्त्रसँग गहिरो रूपमा जोडिन चाहन्छ।
यस परिदृश्यमा, अमेरिकाले भारतमाथि लगाएका भारी ट्यारिफहरूले अनायासै भारत–चीन नजिकिन मद्दत गरेको छ, जसले देखाउँछ कि संरक्षणवादले कूटनीतिक समीकरणलाई कसरी बदल्न सक्छ।
ट्यारिफ र अमेरिकाभित्रका असरहरू
अमेरिकाले भारी ट्यारिफ र ठूलो मात्रामा निर्वासन (डिपोर्टेशन) जस्ता नीतिहरू रोजेको छ। यी दुवैका घरेलु असर गहिरा छन्:
-
ट्यारिफको दोधारी तरबार
-
घरेलु उद्योगलाई जोगाउने उद्देश्यले लगाइएका ट्यारिफ वास्तवमै आपूर्ति पक्षमा झट्का दिन्छन्—निर्माता र उपभोक्ता दुबैका लागि लागत बढ्छ।
-
अटोमोबाइलदेखि इलेक्ट्रोनिक्ससम्मका आपूर्ति श्रृंखलामा निर्भर उद्योगहरू महँगो इनपुटसँग जुधिरहेका छन्, जसले प्रतिस्पर्धात्मक क्षमता घटाउँछ।
-
-
निर्वासन र श्रम आपूर्ति
-
लाखौं अप्रवासी श्रमिकहरू अमेरिकी कृषि, निर्माण, आतिथ्य र सेवाक्षेत्रको मेरुदण्ड हुन्।
-
ठूलो मात्रामा निर्वासनले यी क्षेत्रमा श्रमिक अभाव ल्याउँछ, जसले छोटो अवधिमा त तलब बढाउँछ, तर उत्पादकता र नाफा दुवै घटाउँछ।
-
-
स्ट्यागफ्लेसनको जोखिम
-
अर्थशास्त्रीहरू चेतावनी दिइरहेका छन् कि बढ्दो मूल्य (ट्यारिफबाट) र सीमित आपूर्ति (निर्वासनबाट)ले अमेरिका स्ट्यागफ्लेसनतिर धकेल्न सक्छ—जहाँ महँगाइ र आर्थिक ठहराव एकैसाथ हुन्छ।
-
1970 को दशकको ऐतिहासिक उदाहरणले देखाउँछ, एक पटक यसमा फसेपछि बाहिर निस्कन निकै कठिन हुन्छ।
-
संक्षेपमा भन्नुपर्दा, आर्थिक राष्ट्रवादको नाममा अपनाइएका यी नीतिहरू उल्टै असरकारी हुन सक्छन् र संरचनात्मक सुस्ततामा (स्लोडाउन) परिणत हुन सक्छन्।
बहुध्रुवीयताका लागि निहितार्थ
बहुध्रुवीयताको अर्थ सम्बन्धहरू शून्य–योग खेल हुनु होइन। बरु यसको अर्थ समानान्तर सम्बन्धहरू सह–अस्तित्वमा रहन सक्छन्:
-
रूसले पश्चिमसँग सम्बन्ध सामान्य बनाए पनि उसले चीनसँग दूरी बनाउनैपर्ने छैन।
-
भारत–चीनबीच सम्बन्ध सुधार भए पनि यसले अमेरिका–भारत सम्बन्धलाई बन्द गर्दैन।
-
युरोपले अटलान्टिक सम्बन्ध कायम राख्दै एशियासँग स्वतन्त्र व्यापार सम्झौता गर्न सक्छ।
यो लचकपनले एकाधिकार रोक्छ र एक किसिमको आपसमा गाँसिएका साझेदारीहरूको जाल (web of partnerships) सिर्जना गर्छ, जहाँ प्रतिस्पर्धी पनि केही विषयमा सहकार्य गर्न सक्छन्।
निष्कर्ष: उतार–चढावबीचको बाटो
आजको विश्व राजनीति एक संक्रमणकालीन चरणमा छ। युद्ध, ट्यारिफ र बदलिँदा गठबन्धनहरूले अनिश्चितता त ल्याएका छन्, तर यसै अनिश्चितताले नयाँ कूटनीतिक प्रयोगको अवसर पनि दिएको छ। बहुध्रुवीय विश्व चिटिक्किएको छैन—यो जटिल, उल्झिएको छ। तर यही उल्झन स्वास्थ्यप्रद पनि हो—किनभने यसले कुनै एक मुलुकलाई नियम थोपर्नबाट रोक्छ, संवादलाई बाध्य बनाउँछ, र भारतजस्ता मध्यम शक्तिहरूलाई सन्तुलनकारी भूमिका खेल्ने मौका दिन्छ।
यदि अमेरिकाले आफ्नो आर्थिक नीति पुनः सन्तुलन गर्न सकेन भने, जोखिम छ कि ऊ ट्यारिफको पर्खालभित्र आफैं अलग्गिनेछ, जबकि अन्य देशहरूले नयाँ साझेदारीहरू बनाइरहनेछन्। बहुध्रुवीयताको भविष्य यसमा निर्भर गर्छ कि के ठूला शक्तिहरू संरक्षणवाद छोडेर सहकार्यतर्फ झुक्छन्—किनभने बहुध्रुवीय विश्वमा सबैको हित यसमै छ कि सबै आपसमा राम्रो सम्बन्ध बनाएर चलून्।
No comments:
Post a Comment