भारत–चीन व्यापार घाटा: एक विश्लेषण

वर्तमान स्थिति

ताजा तथ्यांक: भारतको चीनसँगको वस्तु व्यापार घाटा FY 2024–25 मा 99.2 अर्ब डलर पुगेको छ, जुन अहिलेसम्मकै सबैभन्दा ठूलो हो।
अघिल्लो वर्ष: FY 2023–24 मा घाटा 85.08 अर्ब डलर थियो।

किन यति ठूलो छ?

आयातमा निर्भरता: भारतले इलेक्ट्रोनिक्स, मेसिनरी, दूरसञ्चार उपकरण, इलेक्ट्रोनिक पार्ट्स, औषधि उत्पादनका कच्चा पदार्थ (API) जस्ता क्षेत्रमा चीनबाट ठूलो परिमाणमा आयात गर्छ।
चीनको लागत र規模को फाइदा: चीनका विशाल आपूर्ति सञ्जाल र औद्योगिक क्लस्टरले पुर्जाहरूलाई सस्तो र छिटो उपलब्ध गराउँछन्।
हरित–प्रविधि निर्भरता: भारतको सौर ऊर्जा विस्तार अझै पनि चिनियाँ मोड्युलमा निर्भर छ। FY 2024–25 मा ३५.३ मिलियन सौर मोड्युल चीनबाट आयात भए।
दुर्लभ खनिज र विशेष रसायन: ब्याट्री, चुम्बक र सेमीकन्डक्टर सामाग्रीमा चीनको प्रभाव हावी छ।
मूल्यवर्द्धनको अन्तर: भारतले स्मार्टफोन असेंबली छिटो बढाइरहेको छ तर अधिकांश पुर्जाहरू अझै पनि चीनबाट आयात हुन्छन्।

के भारतसँग कुनै तुलनात्मक लाभ छ?

छ, विशेषगरी सेवाक्षेत्र र केही उत्पादन क्षेत्रमा।

सेवा: FY 2023–24 मा भारतले 162.8 अर्ब डलरको सेवामा अधिशेष हासिल गर्‍यो।
फार्मा: FY 2024–25 मा भारतले 30.47 अर्ब डलर बराबरको औषधि निर्यात गर्‍यो, विशेष गरी जेनेरिक र बायोलोजिक्समा।
तेल शोधन उत्पाद: भारत ठूलो मात्रामा परिष्कृत पेट्रोलियम उत्पादन निर्यात गर्छ, जसबाट युरोपमा ठूलो अधिशेष पाउँछ।
इलेक्ट्रोनिक्स (उदीयमान क्षेत्र): FY 2024–25 मा भारतको इलेक्ट्रोनिक्स निर्यात ३२% बढेर ३८.६ अर्ब डलर पुगेको छ।

के घाटा घट्न सक्छ?

संभावना छ, तर बिस्तारै।
यदि भारतले पुर्जाहरूको स्थानीय उत्पादन बढायो, API/रसायन क्षमता विस्तार गर्‍यो, र खनिज स्रोत विविधीकरण गर्‍यो भने ३–५ वर्षमा घाटा केही हदसम्म कम हुन सक्छ।
तर यदि हरित ऊर्जाको माग छिटो बढ्यो र घरेलु आपूर्ति पछि पर्‍यो भने घाटा अझ बढ्न सक्छ।

भारतले के गर्न सक्छ?

पुर्जा स्थानीयकरण: PLI योजनाको दायरा बढाएर मोबाइल फोन, ब्याट्री, क्यामेरा मोड्युल, डिस्प्ले, PCB जस्ता पुर्जाहरू उत्पादनमा जोड दिनु।
API र औषधि आत्मनिर्भरता: बल्क ड्रग/कच्चा पदार्थ उत्पादन क्षमता बढाउनु।
महत्वपूर्ण खनिज सुरक्षित गर्नु: चीनबाहेक खानी र प्रशोधन संयन्त्रमा लगानी।
लोजिस्टिक्स र मापदण्ड सुधार: घरेलु लोजिस्टिक्स लागत घटाउनु र स्थानीय उत्पादनलाई प्रोत्साहित गर्ने प्रविधि/गुणस्तर मापदण्ड लागू गर्नु।
रणनीतिक FTA: अमेरिका, बेलायत, युरोपसँग औषधि, इलेक्ट्रोनिक्स, इन्जिनियरिङ्ग उत्पादनमा बजार पहुँच बढाउनु।
वित्त र निर्यात प्रोत्साहन: अफ्रिका, ASEAN र ल्याटिन अमेरिकामा भारतीय इन्जिनियरिङ्ग उत्पादन बढाउन EXIM/ECGC प्रयोग गर्नु।
सेवा + वस्तु संयोजन: IT सेवासँगै हार्डवेयर निर्यातलाई प्याकेजमा प्रस्तुत गर्नु।

के भारतसँग अन्य ठूला अर्थतन्त्रहरूसँग अधिशेष छ?

हो, धेरै देशहरूसँग। FY 2023–24 का अनुसार:

साझेदार	भारतको व्यापार सन्तुलन
अमेरिका	+36.75 अर्ब डलर
नेदरल्याण्ड्स	+17.39 अर्ब डलर
बेलायत (UK)	+4.56 अर्ब डलर
इटाली	+2.97 अर्ब डलर
फ्रान्स	+0.91 अर्ब डलर
बंगलादेश	+9.22 अर्ब डलर
रूस	–57.17 अर्ब डलर (ऊर्जा आयातका कारण घाटा)
चीन	–85.08 अर्ब डलर (FY 2024–25 मा बढेर –99.2 अर्ब डलर)

निष्कर्ष

भारत–चीन वस्तु व्यापार घाटा संरचनात्मक हो—पुर्जा, मेसिनरी र खनिज निर्भरता मूल कारण।
भारतसँग तुलनात्मक लाभ छन्—सेवा, फार्मा, पेट्रोलियम उत्पादन, इलेक्ट्रोनिक्स निर्यात।
अधिशेष अमेरिका, नेदरल्याण्ड्स, बेलायत आदिसँग पहिल्यै छ।
घाटालाई घटाउने बाटो छ, तर यसको लागि गहिरो स्थानीयकरण, खनिज विविधीकरण र रणनीतिक FTA आवश्यक छ।