Pages

Thursday, October 02, 2025

भाल्दाईमा पुटिन : दृष्टि, बहुध्रुवीयता र ट्रम्प कारक

Putin: Valdai Forum 2025



भाल्दाईमा पुटिन : दृष्टि, बहुध्रुवीयता र ट्रम्प कारक

प्रस्तावना

नोभेम्बर ७, २०२४ मा भ्लादिमिर पुटिनले सोचीमा आयोजित २१औँ वार्षिक भाल्दाई अन्तर्राष्ट्रिय छलफल क्लबमा मुख्य भाषण दिए। त्यसपछि उनले रूसी तथा विदेशी विज्ञहरूसँग खुला प्रश्नोत्तर सत्रमा भाग लिए। सन्दर्भ महत्वपूर्ण थियो—संयुक्त राज्य अमेरिकामा डोनाल्ड ट्रम्पको जित भर्खरै पुष्टि भएको थियो, जसले पुनः विश्व शक्तिसन्तुलनलाई हल्लाएको छ।

पुटिनको सम्बोधन केवल दार्शनिक चिन्तन मात्र होइन, बदलिँदै गएको अमेरिकी नेतृत्वसँग रूस आफूलाई कसरी समायोजित गर्न तयार छ भन्ने संकेत पनि थियो। उनका विचारहरूले लामो समयदेखि रूसले प्रस्तुत गर्दै आएको “बहुध्रुवीय विश्वव्यवस्था” को मागलाई सुदृढ गरे र ट्रम्पको दोस्रो कार्यकाललाई मास्कोले कसरी हेर्दैछ भन्ने झलक दिए।


एक क्रान्तिकारी युगको रूपरेखा

पुटिनले आफ्नो भाषण ऐतिहासिक समानताहरूबाट सुरु गरे। उनले आजको विश्वलाई फ्रान्सेली क्रान्ति (१७८९) र रूसी क्रान्ति (१९१७) जस्ता निर्णायक मोडसँग तुलना गरे। उनका अनुसार, मानवता एक नयाँ “माइलस्टोन” मा उभिएको छ।

१६४८ को वेस्टफेलिया सम्झौता वा १९४५ को याल्टा व्यवस्थाभन्दा फरक, आजको उदाउँदै गरेको विश्वव्यवस्था अभूतपूर्व छ। एशिया र ग्लोबल साउथका नयाँ शक्ति–केन्द्रहरूले आफ्नो सार्वभौमिकता र पहिचानलाई प्रखर ढङ्गले अघि सारेका छन्। सन्देश स्पष्ट थियो: अमेरिकी प्रभुत्वमा आधारित एकध्रुवीय युग “फिर्ता नआउने गरी अन्त्य हुँदैछ।”


भाषणका प्रमुख थिमहरू

बहुध्रुवीयता र न्याय

पुटिनले रूसलाई एक “न्यायपूर्ण विश्वव्यवस्था” को पक्षधरको रूपमा प्रस्तुत गरे, जुन सार्वभौमिक समानता र सांस्कृतिक विविधतामा आधारित छ। उनले चेतावनी दिए कि यसको विकल्प “आक्रामक अराजकता” वा “नयाँ किसिमको तानाशाही” मात्र हुन सक्छ—जसको संकेत स्पष्ट रूपमा पश्चिमी हस्तक्षेप र प्रतिबन्धहरूतर्फ थियो।

विश्वव्यापी चुनौतीहरू र नैतिक द्विविधा

जलवायु विपत्ति, प्रविधिक विघटन, कृत्रिम बुद्धिमत्ताको नैतिकता, र आप्रवासन संकटजस्ता विषयमा बोल्दै उनले रूसलाई सन्तुलनको आवाजको रूपमा चित्रित गरे—आधुनिकीकरण आवश्यक छ तर मानवीय मूल्यहरूको मूल्यमा होइन। यो सन्देश विशेषगरी ग्लोबल साउथका श्रोताहरूलाई लक्षित थियो।

पूर्वानुमान र संस्थागत भूमिका

पुटिनले स्वीकार गरे कि आधुनिक विश्व अप्रत्याशित छ। उनले भाल्दाई क्लब जस्ता मंचहरू विश्लेषण र पूर्वानुमानका लागि अपरिहार्य भएको बताए। उनका अनुसार, पछिल्ला दुई दशक (९/११, इराक युद्ध, युक्रेन संकट, कोभिड महामारी) “साँचिकै ऐतिहासिक स्तरका घटनाहरू” ले भरिएका छन्।


प्रश्नोत्तर सत्र : ट्रम्प कारक

भाषणपछि भएको संवादमा सबैभन्दा उल्लेखनीय अंश डोनाल्ड ट्रम्पसँग सम्बन्धित थियो।

डोनाल्ड ट्रम्प र अमेरिका–रूस सम्बन्ध

पुटिनले ट्रम्पलाई जितका लागि बधाई दिए र जुलाई २०२४ को हत्या प्रयासका बेला देखाएको साहसको प्रशंसा गरे। उनले भने, यस्तो परिस्थितिमा देखिएको उनको सहज “प्रतिक्रिया” ले असल नेताको चरित्र उजागर गर्‍यो।

पुटिनले सम्झे कि ट्रम्पको पहिलो कार्यकाल “चारैतिरबाट घेराबन्दी” का कारण सीमित भयो, तर उनका चुनावी वाचा—अमेरिका–रूस सम्बन्ध सुधार्ने र युक्रेन संकट अन्त्य गर्ने—“ध्यान दिन लायक” छन्। उनले भने: “हामी कुनै पनि त्यस्तो राष्ट्रप्रमुखसँग काम गर्नेछौँ जसले अमेरिकी जनताको विश्वास जितेका छन्।”

तर उनले चुभ्ने शैलीमा थपे: पश्चिमी नेताहरूले उनलाई फोन गर्न छोडेका छन्, तर “रूस उनीहरूबिना पनि जिउँदो र सबल छ।”

अमेरिका–रूस गठबन्धन बनाम चीन

एक चिनियाँ विद्वानले प्रश्न गर्दा—यदि ट्रम्पले चीनसँग प्रतिस्पर्धा गर्न अमेरिका–रूस गठबन्धनको प्रस्ताव गरे भने?—पुटिनले तुरुन्तै अस्वीकार गरे। उनले भने कि रूस–चीन साझेदारी “कसैको विपक्षमा होइन” र यो स्वतन्त्र मूल्यमा आधारित छ।

यो बीजिङलाई आश्वस्त गर्ने स्पष्ट सन्देश थियो: मास्को अमेरिका–संवादको लागि खुला छ तर चीनको मूल्यमा होइन।

अन्य विषयहरू

पुटिनले यूरेशियाली सुरक्षालाई “मानवताको लागि निर्णायक अनुसन्धान क्षेत्र” भने र रूसको अन्तर्राष्ट्रिय संस्थामा भूमिका उल्लेख गरे। तर ट्रम्पसम्बन्धी प्रश्नहरूले नै सबैभन्दा बढी ध्यान ताने।


ऐतिहासिक समानताहरू

भाल्दाईमा दिएको सम्बोधनले रूसको कूटनीतिक इतिहासका महत्त्वपूर्ण क्षणहरू सम्झायो:

  • म्युनिख सम्मेलन, २००७ : पुटिनले अमेरिकी एकपक्षीयतामाथि तीव्र आलोचना गरेका थिए।

  • शीतयुद्धकालीन डिटाँते : जस्तै ब्रेझनेभले अमेरिकासँग व्यवहारिक सहकार्य संकेत गरेका थिए, पुटिन पनि त्यही शैलीमा छन्।

  • याल्टा व्यवस्था, १९४५ : जसले द्विध्रुवीय व्यवस्था जन्मायो। अहिले पुटिन बहुध्रुवीय विकल्प प्रस्तुत गर्दैछन्।


अमेरिका–रूस सम्बन्धका निहितार्थ

रणनीतिक लचकता

पुटिनको स्वर सावधान तर आशावादी थियो। उनलाई लाग्छ ट्रम्प दोस्रो कार्यकालमा रूससँग बढी स्वतन्त्रतापूर्वक संवाद गर्न सक्नेछन्, विशेषतः युक्रेन मुद्दामा। तर स्पष्ट संकेत थियो: संवाद केवल रूसी हितको सम्मानमा हुनेछ।

रूस–चीन सम्बन्धलाई बलियो बनाउने

पुटिनले देखाए कि कुनै पनि अमेरिका–रूस वार्ता चीनविरुद्ध हुने छैन। यसले रूसलाई आफ्नो पूर्वी मोर्चामा ढुक्क बनायो।

ग्लोबल साउथलाई सन्देश

“सार्वभौमिकता” र “मानवीय मूल्य” मा जोड दिएर पुटिनले रूसलाई “वैश्विक बहुमत” (BRICS को भाषा) को प्रवक्ता बनाए।


शैली र भाषाशैली

मुख्य भाषणमा पुटिनले दार्शनिक र ऐतिहासिक शैली अपनाए—संयत तर टकरावबाट टाढा। तर प्रश्नोत्तरमा उनी व्यक्तिगत र व्यवहारिक भए—ट्रम्पको “पुरुषार्थपूर्ण साहस” को प्रशंसा गरे र पश्चिमी नेताहरूलाई तिखो व्यंग्य प्रहार गरे।

यो दोहोरो शैली—बौद्धिक गाम्भीर्य र व्यवहारिक संकेत—भाल्दाई जस्ता मंचलाई उनको कूटनीतिक रणनीतिमा विशेष स्थान दिन्छ।


निष्कर्ष

भाल्दाई २०२४ मा पुटिनको सम्बोधन रूसको विदेशनीति घोषणापत्र जस्तै थियो: पश्चिमी प्रभुत्वको पतन, बहुध्रुवीयताको अनिवार्यता, र नयाँ विश्वव्यवस्था निर्माणमा रूसको भूमिका।

उनका ट्रम्पसम्बन्धी टिप्पणीहरूले संवादको ढोका खोल्छन्—तर चीनसँगको साझेदारी वा ग्लोबल साउथको एजेन्डासँग सम्झौता नगरी।

मुख्य सन्देश स्पष्ट थियो: रूस आत्मविश्वासी छ, लचिलो छ, र आफ्नो “बहुध्रुवीय विश्वव्यवस्था” को दृष्टिमा दृढ छ।

तर प्रश्न अझै बाँकी छ: के बहुध्रुवीयता स्थिरता ल्याउनेछ, वा यो प्रतिस्पर्धात्मक विखण्डनतिर लैजानेछ? र के ट्रम्पको दोस्रो कार्यकालले वास्तविक प्रगति ल्याउनेछ वा पहिलेझैँ निराशा?

पुटिनले यी प्रश्नहरूको उत्तर खुला छोडे। तर उनको दाबी प्रष्ट थियो: “पोस्ट–वेस्टर्न युग” अब आइपुगेको छ। काम अब यसमा कसरी बाँच्ने भन्ने सिक्नु हो।



विश्वव्यवस्थाप्रति तुलनात्मक दृष्टिकोण (2024–2025)

** आयाम (Dimension) ** रूस (पुटिनको बहुध्रुवीय दृष्टि) संयुक्त राज्य अमेरिका (ट्रम्प 2024 चुनावपछि) चीन (शी चिनफिङको दृष्टि) युरोपेली संघ (रणनीतिक स्वायत्तता)
मूल दृष्टि सार्वभौम समानता, सांस्कृतिक विविधता र पश्चिमी प्रभुत्वको अस्वीकारमा आधारित बहुध्रुवीय विश्व। अमेरिकी प्रभुत्व कायम राख्ने; बहस – अलगाववाद बनाम वैश्विक नेतृत्व; ट्रम्पले सौदाबाजी र संप्रभुतामा जोड। “मानवताको साझा भविष्य” — चीनलाई बहुध्रुवीय प्रणालीको प्रमुख केन्द्रका रूपमा प्रस्तुत। “ओपन स्ट्राटेजिक अटोनोमी” — अमेरिका–चीन प्रतिस्पर्धाबीच सन्तुलित युरोप।
ऐतिहासिक रूपरेखा क्रान्तिहरू (1917, 1789) र याल्टा सम्झौताका उदाहरण; एकध्रुवीयताको अन्त्यको दाबी। शीतयुद्धको विजय, “अमेरिकी अपवादवाद” र प्रतिस्पर्धाको पुनर्स्थापना। प्राचीन सभ्यता, बेल्ट एण्ड रोडको विरासत, आधुनिकीकरणको कथा। द्वितीय विश्वयुद्धपछि एकीकरण र उपनिवेशवादको सबक।
सार्वभौमिकता र हस्तक्षेप कडा जोड: कुनै प्रतिबन्ध, शासन परिवर्तन वा बाह्य हुक्म अस्वीकार। चयनात्मक: संप्रभुताको वकालत, तर हितअनुसार सैन्य/आर्थिक हस्तक्षेप। पूर्ण सार्वभौमिकता; बाह्य आलोचनाको अस्वीकार (शिनजियाङ, हङकङ, ताइवान)। सार्वभौमिकताको सम्मान तर मानवअधिकार र अन्तर्राष्ट्रिय कानुनलाई शर्त बनाउँछ।
गठबन्धन र संस्थाहरू BRICS, SCO, EEUलाई प्रवर्द्धन; एशिया, अफ्रिका, ल्याटिन अमेरिकालाई समेट्ने गरी UN सुधारको आह्वान। NATO केन्द्रमा; UN सुधारप्रति संदेह; ट्रम्प द्विपक्षीय सौदामा भरोसा। BRICS+, SCO, बेल्ट एण्ड रोड मंचलाई प्रवर्द्धन। UN, WTO, पेरिस सम्झौता बचाउने; डिजिटल र हरित शासन मापदण्डलाई अगाडि सार्ने।
आर्थिक व्यवस्था डेडलराइजेशन, वैकल्पिक भुक्तानी प्रणाली, ग्लोबल साउथसँग ऊर्जा सम्बन्ध। डलर प्रभुत्वको रक्षा; टैरिफ, “अमेरिका फर्स्ट” औद्योगिक नीति। RMB विस्तार, डिजिटल युआन, पूर्वाधार कूटनीति। यूरोको सीमित अन्तर्राष्ट्रियकरण; हरित र डिजिटल रूपान्तरण।
सैन्य–सुरक्षा दृष्टिकोण NATO विरुद्ध निवारण; रूसलाई स्थिरताको रक्षकका रूपमा चित्रण। सैन्य श्रेष्ठता, इन्डो–प्यासिफिक रणनीति, चयनात्मक हस्तक्षेप। PLA विस्तार; सुरक्षा पहललाई “अहेजेमोनिक होइन” भनी प्रस्तुत। सीमित सैन्य क्षमता; “नियम–आधारित शक्ति” र कूटनीतिमा जोड।
ग्लोबल साउथसँग सम्बन्ध “ग्लोबल मेजोरिटी” को प्रवक्ता; सार्वभौमिकता–केन्द्रित साझेदारी। प्रभावका लागि प्रतिस्पर्धा; लोकतन्त्र–सहायता प्रवचन। बेल्ट एण्ड रोड लगानी; ग्लोबल साउथको नेता बन्न खोज। व्यापार, जलवायु सहयोग, विकास निधि; सीमित भू–राजनीतिक शक्ति।
प्रविधि र AI AI लाई “नैतिक–मानवीय” दृष्टिकोणमा; “अमानवीय” प्रयोगको चेतावनी। AI मा शीर्षस्थ रहने दौड; सैन्य–AI एकीकरण; चिप निर्यात नियन्त्रण। निगरानी–आधारित AI मोडल निर्यात; डिजिटल अधिनायकवाद। “AI ऐक्ट” द्वारा नियमन; नैतिकता, गोपनीयता र अधिकारमा जोड।
भाषा र वाणी शैली दार्शनिक, सभ्यतागत, पश्चिम–विरोधी; इतिहासको प्रयोग। लेनदेनकारी, प्रतिस्पर्धी, राष्ट्रवादी; अमेरिकी पुनरुत्थान। सभ्यतागत, कन्फ्युसियसवादी, दीर्घकालीन सामञ्जस्य; अमेरिकी मोडेलको चुनौती। प्राविधिक, मूल्य–आधारित, सतर्क; खुला टकराव टार्ने।

मुख्य निष्कर्ष

  • रूस बहुध्रुवीयतालाई ऐतिहासिक अनिवार्यता बताउँछ र BRICS तथा ग्लोबल साउथको सहारामा वैधता खोज्छ।

  • संयुक्त राज्य अमेरिका अझै द्वन्द्वमा छ—ट्रम्पले संप्रभुता र सौदाबाजीमा जोड दिए पनि सैन्य/आर्थिक प्रभुत्वमा निर्भरता कायम।

  • चीन सभ्यतागत कथा र बेल्ट एण्ड रोडको सहारामा केन्द्रमा उभिन चाहन्छ, रूससँग तालमेल राख्दै पनि स्वतन्त्र।

  • युरोपेली संघ मूल्य–आधारित स्वायत्तता खोज्छ—बहुध्रुवीयतालाई समर्थन गर्छ, तर कठोर शक्ति होइन, बरु नियम र मापदण्डमा भरोसा गर्छ।




ब्रिक्स और बहुध्रुवीय विश्व: इसकी वैश्विक भूमिका पर विस्तृत विश्लेषण

प्रस्तावना

जिस ब्रिक्स (BRICS) को कभी केवल एक निवेश बैंक का संक्षिप्त रूप मानकर नज़रअंदाज़ किया गया था, वह आज वैश्विक पुनर्संतुलन का आधारस्तम्भ बन चुका है। 2009 में ब्राज़ील, रूस, भारत और चीन के बीच एक आर्थिक वार्ता के रूप में शुरू हुआ यह समूह (2010 में दक्षिण अफ्रीका के शामिल होने पर BRICS बना) 2025 तक विश्व की 40% से अधिक आबादी और लगभग एक-तिहाई वैश्विक जीडीपी का प्रतिनिधित्व करता है।

ब्रिक्स अब केवल एक आर्थिक क्लब नहीं है। यह वैश्विक शासन को पुनर्परिभाषित करने, डेडॉलराइजेशन को बढ़ावा देने और वैश्विक दक्षिण (Global South) की आवाज़ को बुलंद करने वाला राजनीतिक एवं रणनीतिक मंच है। 2024 में मिस्र, इथियोपिया, ईरान और संयुक्त अरब अमीरात की सदस्यता के साथ, और “साझेदार देशों” की लम्बी सूची के चलते, ब्रिक्स पश्चिमी संस्थानों का संतुलन बनकर एक नए बहुध्रुवीय विश्व व्यवस्था का प्रारूप प्रस्तुत कर रहा है।


ऐतिहासिक विकास: एक संक्षिप्त रूप से संस्थान तक

ब्रिक्स की जड़ें 2006 में उभरती अर्थव्यवस्थाओं के बीच हुई अनौपचारिक वार्ता तक जाती हैं। पहला औपचारिक शिखर सम्मेलन 2009 में हुआ, जब वैश्विक वित्तीय संकट ने IMF और विश्व बैंक जैसे पश्चिम-प्रधान संस्थानों की सीमाओं को उजागर किया।

  • 2010: दक्षिण अफ्रीका के जुड़ने से BRIC → BRICS बना, और अफ्रीका की आवाज़ को मंच मिला।

  • 2014: न्यू डेवलपमेंट बैंक (NDB) की स्थापना — विश्व बैंक का विकल्प, जिसमें सभी सदस्यों को समान मतदान अधिकार।

  • 2015: कंटिन्जेन्ट रिज़र्व अरेंजमेंट (CRA) — संकट की स्थिति में तरलता प्रदान करने वाला वैकल्पिक सुरक्षा तंत्र।

  • 2020 का दशक: रूस–यूक्रेन युद्ध, अमेरिका–चीन तनाव और पश्चिमी प्रतिबन्धों ने BRICS को मज़बूत विकल्प के रूप में उभारा।

  • 2023 जोहान्सबर्ग शिखर सम्मेलन: छह नए सदस्यों को आमंत्रण।

  • 2024 कज़ान शिखर सम्मेलन: मिस्र, इथियोपिया, ईरान और UAE पूर्ण सदस्य बने; सऊदी अरब ने सदस्यता स्थगित की, अर्जेंटीना ने वापस ली।

  • 2025 रियो डी जेनेरो शिखर सम्मेलन: वित्त, स्वास्थ्य, जलवायु, AI और शासन सुधार पर 126 प्रतिबद्धताएँ।

इस संस्थागत ढाँचे ने ब्रिक्स को केवल “अवधारणा” से “संरचित शक्ति” में बदल दिया है।


वर्तमान सदस्यता और विस्तार

2025 तक BRICS के नौ पूर्ण सदस्य हैं: ब्राज़ील, रूस, भारत, चीन, दक्षिण अफ्रीका, मिस्र, इथियोपिया, ईरान और UAE। यह समूह पाँच महाद्वीपों को कवर करता है, जिससे इसे अद्वितीय भौगोलिक पहुँच मिलती है।

देश सदस्यता वर्ष GDP 2024 (ट्रिलियन USD) जनसंख्या (मिलियन) प्रमुख योगदान
ब्राज़ील 2009 2.1 215 कृषि निर्यात, पर्यावरण नेतृत्व
रूस 2009 1.8 144 ऊर्जा संसाधन, भू-राजनीतिक प्रभाव
भारत 2009 3.7 1,428 आईटी/सेवाएँ, उपभोक्ता बाज़ार
चीन 2009 18.5 1,412 विनिर्माण, बेल्ट ऐंड रोड पहल
दक्षिण अफ्रीका 2010 0.4 60 खनिज, अफ्रीका का प्रवेशद्वार
मिस्र 2024 0.4 110 स्वेज नहर, मध्य पूर्व–अफ्रीका सेतु
इथियोपिया 2024 0.2 123 तीव्र वृद्धि, अफ्रीकी संघ से सम्बन्ध
ईरान 2024 0.4 89 तेल भंडार, पश्चिम-विरोधी रुख
UAE 2024 0.5 10 वित्तीय हब, विविधीकरण प्रयास

कुल शक्ति: 28+ ट्रिलियन डॉलर GDP, 3.5 अरब लोग, और 2024–2029 के बीच 58% वैश्विक वृद्धि में योगदान का अनुमान।

साथ ही, “साझेदार देश” की अवधारणा लाई गई है। 30+ देशों (इंडोनेशिया, तुर्की, नाइजीरिया, मलेशिया) ने रुचि दिखाई है। यह बहु-स्तरीय मॉडल विस्तार और लचीलापन दोनों सुनिश्चित करता है।


आर्थिक भूमिका: पश्चिमी प्रभुत्व के विकल्प

  • आंतरिक व्यापार: 2025 तक $500 अरब से अधिक।

  • NDB: 2025 तक 30 अरब डॉलर से अधिक के हरित एवं आधारभूत परियोजनाओं का वित्तपोषण।

  • CRA: IMF की तरह संकट के समय सुरक्षा, पर बिना कठोर शर्तों के।

  • डेडॉलराइजेशन: 2025 तक रूस–चीन व्यापार का 60% से अधिक रूबल और युआन में। भारत ने रुपया-निपटान को बढ़ाया, जबकि खाड़ी देश पेट्रोयुआन की दिशा में। BRICS डिजिटल मुद्रा या ब्लॉकचेन भुगतान प्रणाली पर चर्चा जारी।

यह समूह WTO सुधार, न्यायपूर्ण वस्तु मूल्य निर्धारण और UN 2030 एजेंडा व पेरिस समझौते के लक्ष्यों से मेल खाता समावेशी विकास की वकालत करता है।


भू-राजनीतिक भूमिका: बहुध्रुवीयता की ओर

  • UN सुधार: सुरक्षा परिषद में एशिया, अफ्रीका, लैटिन अमेरिका की स्थायी सदस्यता का समर्थन।

  • प्रतिबन्धों पर रुख: एकतरफा पश्चिमी प्रतिबन्धों का विरोध।

  • संघर्षों पर रुख: यूक्रेन जैसे मुद्दों पर तटस्थता; वार्ता पर ज़ोर।

  • सुरक्षा सहयोग: आतंकवाद-रोधी, साइबर सुरक्षा, ऊर्जा सुरक्षा पहलें। NATO जैसी सैन्य संधि नहीं।

ईरान की सदस्यता ने पश्चिम-विरोधी ध्रुव को मज़बूत किया, जबकि UAE और मिस्र ने ऊर्जा और शिपिंग मार्गों से जुड़ाव बढ़ाया।


चुनौतियाँ और आलोचनाएँ

  1. आंतरिक मतभेद: भारत–चीन सीमा विवाद, भिन्न विदेश नीतियाँ।

  2. आर्थिक असमानता: चीन अकेले BRICS GDP का 60%।

  3. विस्तार का जोखिम: नए सदस्यों से उद्देश्य में बिखराव।

  4. डेडॉलराइजेशन की सीमाएँ: डॉलर अभी भी 80–85% वैश्विक व्यापार में।

  5. प्रतीकात्मकता बनाम वास्तविकता: आलोचक कहते हैं BRICS घोषणाएँ करता है, पर कार्यान्वयन सीमित।


भविष्य की दिशा: 2030 और आगे

  • आर्थिक अनुमान: 2030 तक वैश्विक GDP का 40% प्रतिनिधित्व सम्भव।

  • संस्थागत गहराई: NDB स्थानीय मुद्राओं में बांड जारी कर सकता है।

  • नए सदस्य: इंडोनेशिया, नाइजीरिया, तुर्किये प्रमुख दावेदार।

  • नई नीतिगत दिशा: डिजिटल मुद्रा, AI शासन, जलवायु वित्त प्रमुख मुद्दे होंगे।

2025 में ब्राज़ील की अध्यक्षता में BRICS पहले ही सतत विकास और संस्थागत सुधार पर बल दे चुका है। सफलता इस पर निर्भर करेगी कि यह महत्त्वाकांक्षा और एकता को कैसे संतुलित करता है और अमेरिकी नेतृत्व वाले प्रतिकारों का सामना कैसे करता है।


निष्कर्ष

आज BRICS केवल उभरते बाज़ारों का समूह नहीं है; यह एक राजनीतिक वक्तव्य है। डॉलर प्रभुत्व को चुनौती देकर, ग्लोबल साउथ की आवाज़ को सशक्त बनाकर और पश्चिमी संस्थानों के विकल्प प्रस्तुत करके, यह बहुध्रुवीय युग की तर्कशक्ति को मूर्त रूप देता है।

पर इसका सबसे बड़ा परीक्षण यह है: क्या BRICS प्रतीकात्मकता से आगे बढ़कर वास्तविक रूपान्तरण ला पाएगा? यदि हाँ, तो आने वाले दशकों में हम “इतिहास का अन्त” नहीं, बल्कि एकध्रुवीयता का अन्त और अधिक संतुलित, यद्यपि अधिक प्रतिस्पर्धी, विश्व व्यवस्था देखेंगे।




ब्रिक्स र बहुध्रुवीय विश्व : यसको वैश्विक भूमिकाको विस्तृत विश्लेषण

प्रस्तावना

कहिल्यै केवल लगानी बैंकले बनाएको एउटा संक्षिप्त रूप (अक्रोनिम) मानिएको BRICS आज विश्व पुनःसन्तुलनको आधारस्तम्भ बनेको छ। 2009 मा ब्राजिल, रसिया, भारत र चिनबीच आर्थिक संवादको रूपमा सुरु भएको यो समूह (2010 मा दक्षिण अफ्रिका जोडिँदा BRICS बनेको) 2025 सम्म आइपुग्दा विश्वको 40% भन्दा बढी जनसंख्या र झण्डै एक-तिहाइ विश्व जीडीपी प्रतिनिधित्व गर्छ।

आज BRICS केवल आर्थिक क्लब मात्र होइन। यो वैश्विक शासनलाई पुनर्परिभाषित गर्ने, डेडलराइजेसनलाई अगाडि बढाउने, र ग्लोबल साउथको आवाजलाई बुलन्द गर्ने राजनीतिक र रणनीतिक प्लेटफर्म हो। 2024 मा मिस्र, इथियोपिया, इरान र संयुक्त अरब इमिरेट्स (UAE) को सदस्यता र 30 भन्दा बढी “साझेदार देशहरू” को रुचिसँगै, BRICS पश्चिमी संस्थाहरूको सन्तुलनकर्ता र नयाँ बहुध्रुवीय विश्व व्यवस्थाको प्रारूप बनेको छ।


ऐतिहासिक विकास : संक्षिप्त रूपदेखि संस्थासम्म

BRICS को जरा 2006 मा उभरिरहेका अर्थतन्त्रबीच अनौपचारिक वार्तासम्म पुग्छ। पहिलो औपचारिक शिखर सम्मेलन 2009 मा भयो, जब वैश्विक वित्तीय संकटले IMF र विश्व बैंक जस्ता पश्चिम–प्रधान संस्थाहरूको कमजोरी देखाएको थियो।

  • 2010 : दक्षिण अफ्रिकाको प्रवेशले BRIC → BRICS बन्यो।

  • 2014 : न्यू डेभलपमेन्ट बैंक (NDB) स्थापना — विश्व बैंकको विकल्प, जसमा सबै सदस्यलाई समान मतदान अधिकार।

  • 2015 : कन्टिन्जेन्ट रिजर्भ एरेन्जमेन्ट (CRA) — IMF जस्तै संकटकालीन तरलता सहायता।

  • 2020 को दशक : रसिया–युक्रेन युद्ध, अमेरिका–चीन तनाव, पश्चिमी प्रतिबन्धहरूले BRICS को महत्त्व बढायो।

  • 2023 जोहान्सबर्ग शिखर सम्मेलन : 6 नयाँ सदस्यहरूलाई आमन्त्रण।

  • 2024 कजान शिखर सम्मेलन : मिस्र, इथियोपिया, इरान र UAE पूर्ण सदस्य।

  • 2025 रियो डी जेनेरो शिखर सम्मेलन : वित्त, स्वास्थ्य, जलवायु, AI, शासन सुधारमा 126 प्रतिबद्धता।

यसरी BRICS केवल अवधारणाबाट संरचित चुनौतीमा परिणत भयो।


वर्तमान सदस्यता र विस्तार

2025 सम्म BRICS का नौ पूर्ण सदस्य छन् : ब्राजिल, रसिया, भारत, चीन, दक्षिण अफ्रिका, मिस्र, इथियोपिया, इरान र UAE।

देश सदस्यता वर्ष GDP 2024 (ट्रिलियन USD) जनसंख्या (मिलियन) प्रमुख योगदान
ब्राजिल 2009 2.1 215 कृषि निर्यात, वातावरण नेतृत्व
रसिया 2009 1.8 144 ऊर्जा स्रोत, भू-राजनीतिक प्रभाव
भारत 2009 3.7 1,428 आईटी/सेवाहरू, उपभोक्ता बजार
चीन 2009 18.5 1,412 विनिर्माण, बेल्ट एण्ड रोड पहल
दक्षिण अफ्रिका 2010 0.4 60 खनिज, अफ्रिकाको प्रवेशद्वार
मिस्र 2024 0.4 110 स्वेज नहर, मध्यपूर्व–अफ्रिका सेतु
इथियोपिया 2024 0.2 123 तीव्र वृद्धि, अफ्रिकी संघ सम्बन्ध
इरान 2024 0.4 89 तेल भण्डार, पश्चिम–विरोधी रुख
UAE 2024 0.5 10 वित्तीय हब, विविधीकरण प्रयास

समष्टिगत शक्ति : $28 ट्रिलियन GDP, 3.5 अर्ब मानिस, र 2024–2029 बीच 58% विश्व वृद्धि योगदानको प्रक्षेपण।

“साझेदार देश” को अवधारणाले इंडोनेशिया, टर्की, नाइजेरिया, मलेसिया लगायत 30 भन्दा बढी देशलाई आकर्षित गरेको छ।


आर्थिक भूमिका : पश्चिमी प्रभुत्वको विकल्प

  • आन्तरिक व्यापार : 2025 मा $500 अर्ब भन्दा बढी।

  • NDB : 2025 सम्ममा $30 अर्ब भन्दा बढी आधारभूत संरचना र हरित परियोजना वित्तपोषण।

  • CRA : IMF सरह तर शर्तबिनाको सुरक्षा जाल।

  • डेडलराइजेसन : 2025 मा रसिया–चीन व्यापारको 60% भन्दा बढी रूबल र युआनमा। भारतले रुपैया–निपटान बढाएको, खाडी देशले पेट्रो–युआन प्रयोग गर्ने सम्भावना। BRICS डिजिटल मुद्रा वा ब्लकचेन प्रणालीमा छलफल जारी।

यसले WTO सुधार, न्यायपूर्ण वस्तु मूल्य र समावेशी विकासलाई प्रोत्साहन गर्दै UN 2030 एजेन्डा र पेरिस सम्झौतासँग मेल खाएको छ।


भू–राजनीतिक भूमिका : बहुध्रुवीयताको अभ्यास

  • UN सुधार : सुरक्षा परिषदमा एशिया, अफ्रिका, ल्याटिन अमेरिकाको समावेशीकरण।

  • प्रतिबन्ध विरोध : एकतर्फी पश्चिमी प्रतिबन्ध अस्वीकार।

  • संघर्षमा रुख : युक्रेन जस्ता मुद्दामा तटस्थता, वार्तामा जोड।

  • सुरक्षा सहकार्य : आतंकवाद–विरोध, साइबर सुरक्षा, ऊर्जा सुरक्षा। NATO जस्तो सैन्य गठबन्धन होइन।

इरानको सदस्यताले पश्चिम–विरोधी ध्रुव बलियो बनाएको छ भने UAE र मिस्रले मध्यपूर्व ऊर्जा र ढुवानी मार्गसँग पुल निर्माण गरेका छन्।


चुनौती र आलोचना

  1. आन्तरिक मतभेद : भारत–चीन सीमा विवाद, फरक विदेशनीति।

  2. आर्थिक असमानता : चीनले BRICS GDP को 60% भन्दा बढी हिस्सा।

  3. विस्तारको जोखिम : नयाँ सदस्यका कारण उद्देश्यमा बिखराव।

  4. डेडलराइजेसनको सीमा : अमेरिकी डलर अझै पनि 80–85% विश्व व्यापारमा हावी।

  5. प्रतीकात्मकता बनाम वास्तविकता : आलोचक अनुसार BRICS घोषणामा बलियो तर कार्यान्वयन सीमित।


भविष्य : 2030 र त्यसपछाडि

  • आर्थिक प्रक्षेपण : 2030 सम्म विश्व GDP को 40% प्रतिनिधित्व सम्भावना।

  • संस्थागत गहिराई : NDB ले स्थानीय मुद्रामा बन्ड जारी गर्न सक्छ।

  • नयाँ सदस्य : इंडोनेशिया, नाइजेरिया, टर्की अगाडि।

  • नीतिगत मोर्चा : डिजिटल मुद्रा, AI शासन, जलवायु वित्त।

ब्राजिलको 2025 अध्यक्षतामा BRICS ले सतत विकास र संस्थागत सुधारलाई प्राथमिकता दिएको छ। तर यसको सफलता एकता र महत्वाकांक्षा बीच सन्तुलनमा निर्भर रहनेछ।


निष्कर्ष

आज BRICS केवल उदीयमान बजारहरूको समूह मात्र होइन; यो राजनीतिक वक्तव्य हो। अमेरिकी डलरको प्रभुत्वलाई चुनौती दिँदै, ग्लोबल साउथको आवाजलाई सशक्त बनाउँदै र पश्चिमी संस्थानहरूको विकल्प प्रस्तुत गर्दै, यसले बहुध्रुवीय युगलाई मूर्त रूप दिन्छ।

तर यसको सबैभन्दा ठूलो परीक्षण भने यही हो : के BRICS प्रतीकात्मकताबाट वास्तविक रुपान्तरणतर्फ उभिन सक्छ? यदि हो भने, आगामी दशकहरूमा हामी “इतिहासको अन्त्य” होइन, बरु एकध्रुवीयताको अन्त्य र अझै बढी प्रतिस्पर्धात्मक तर सम्भवतः सन्तुलित विश्व व्यवस्था देख्नेछौँ।




2025 मा डेडलराइजेशन: प्रवृत्तिहरू, संयन्त्र र विश्वव्यापी प्रभाव

प्रस्तावना

“डेडलराइजेशन” (Dedollarization) भन्नाले अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार, वित्त र वैश्विक भण्डारमा अमेरिकी डलर (USD) मा निर्भरता घटाउने योजनाबद्ध प्रयासलाई जनाउँछ। यसमा स्थानीय मुद्राहरू, वैकल्पिक भण्डार सम्पत्ति (जस्तै सुन वा चिनियाँ युआन–RMB) तर्फ मोडिनु र नयाँ डिजिटल भुक्तानी पूर्वाधारहरू प्रयोग गर्नु समावेश हुन्छ।

यो अवधारणा नयाँ होइन। 1970 को दशकको तेल सङ्कटदेखि 2008 को वित्तीय संकटसम्म यसबारे चर्चा भइरह्यो। तर 2020 को दशकमा यस प्रक्रियाले तीव्र गति पाएको छ—भू–राजनीतिक तनाव, अमेरिकी प्रतिबन्ध र BRICS जस्ता बहुध्रुवीय गठबन्धनहरूको उदयले यसलाई केवल बयानबाजी होइन, ठोस वास्तविकतामा बदलिदिएको छ।

अक्टोबर 2025 सम्म अमेरिकी डलर अझै पनि प्रमुख छ, तर यसको निर्विवाद वर्चस्वलाई संरचनागत चुनौती मिलिसकेको छ। अब प्रश्न के होइन, बरु कति चाँडो र कति टाढासम्म यसको प्रभुत्व घट्छ भन्ने हो।


ऐतिहासिक पृष्ठभूमि: ब्रेटन वुड्सदेखि BRICS सम्म

डलरको वैश्विक प्रधानता दुई व्यवस्थामा आधारित छ:

  • ब्रेटन वुड्स (1944): अमेरिकी डलरलाई सुनसँग जोडेर यसलाई वैश्विक लेनदेन मुद्रा बनाइयो।

  • पेट्रोडलर प्रणाली (1970 दशक): अमेरिका–साउदी सम्झौताबाट तेलको व्यापार डलरमै हुने व्यवस्था भयो।

1990 दशकसम्म USD विश्व भण्डारको 70% भन्दा बढी हिस्सा थियो, जसले अमेरिकालाई “Exorbitant Privilege” दियो—सस्तो ऋण र प्रतिबन्ध लगाउने शक्तिशाली उपकरण।

तर दरार देखा पर्न थाले:

  • 2014 क्रीमिया संकट: रसियामाथि प्रतिबन्ध, डलरबाट दूरी।

  • 2022 युक्रेन युद्ध: रसिया–चीनले रूबल र युआनमा व्यापार बढायो।

  • 2023–24: BRICS ले आधिकारिकरूपमा डेडलराइजेशनलाई आफ्नो एजेन्डामा राख्यो।

  • 2025 (ट्रम्पको दोस्रो कार्यकाल): नयाँ ट्यारिफ र प्रतिबन्धले गति थप्यो। विदेशी लगानीकर्ताको अमेरिकी ट्रेजरी होल्डिङ घटेर 30% मात्र।


2025 का प्रमुख कारण

1. भू–राजनीतिक दबाब

अमेरिकाले डलरलाई प्रतिबन्धको हतियारका रूपमा प्रयोग (रसिया, इरान आदिमा) गरेपछि देशहरू वैकल्पिक मार्ग खोज्न बाध्य भए। ट्रम्पका आक्रामक ट्यारिफहरूले यसलाई अझ गति दिएको छ। BRICS ले रियो घोषणापत्रमा “गम्भीर चिन्ता” प्रकट गर्‍यो।

2. बहुध्रुवीयता र BRICS नेतृत्व

BRICS का लागि डेडलराइजेशन “न्यायपूर्ण र सन्तुलित” विश्व व्यवस्थाको हिस्सा हो। 40 भन्दा बढी देश सदस्यता वा साझेदारी खोजिरहेका छन्।

3. आर्थिक मजबुती

उदीयमान अर्थतन्त्रहरू अमेरिकी नीतिबाट आउने महँगाइ, ब्याजदर आघात र ऋण–बोझबाट जोगिन चाहन्छन्। यही कारणले केन्द्रीय बैंकहरूमा “सुनको होड” देखिएको छ।

4. प्राविधिक रूपान्तरण

ब्लकचेन, सेन्ट्रल बैंक डिजिटल करेन्सी (CBDCs) र mBridge जस्ता परियोजनाले वास्तविक समयमा पारदर्शी कारोबार सम्भव बनाएका छन्।


डेडलराइजेशनका संयन्त्र

स्थानीय मुद्रामा निपटान

  • रसिया–चीन व्यापारको 90% भन्दा बढी रूबल/युआनमा

  • भारतले रसिया र इन्डोनेसियासँग रुपैया–आधारित व्यापार सुरु गरेको।

  • मे 2025 मा BRICS ऊर्जा मन्त्रीहरूले तेल–ग्यास व्यापार स्थानीय मुद्रामा गर्ने समर्थन गरे।

BRICS संस्थाहरू

  • न्यू डेभलपमेन्ट बैंक (NDB): 2026 सम्म रुपैया–आधारित बन्ड जारी गर्ने योजना।

  • CRA: IMF को विकल्पको रूपमा तरलता सहयोग।

डिजिटल र ब्लकचेन उपकरण

  • mBridge: CBDC निपटानका लागि परीक्षण।

  • BRICS ब्लकचेन भुक्तानी प्रणाली: 2025 मा पायलट, 2026 सम्ममा पूर्ण सञ्चालन सम्भावित।

  • क्रिप्टोकरन्सी (जस्तै XRP) लाई ब्रिज मुद्रा बनाउन सकिने अनुमान।

सुन–आधारित प्रणाली

  • BRICS ले सुन–आधारित व्यापार निपटान परीक्षण सुरु गरेको छ।

  • चीन, साउदी र अफ्रिकामा बहु–क्षेत्रीय सुन भण्डार स्थापना हुँदैछ।

  • “युआन–सुन द्वैध प्रणाली” : कारोबारको माध्यम युआन, मूल्य भण्डारण सुन।

BRICS साझा मुद्रा (प्रस्ताव)

संभावित डिजिटल वा सुन–समर्थित साझा एकाइबारे छलफल भइरहेको छ। प्रतीकात्मक शक्तिशाली, तर व्यावहारिक कार्यान्वयन अनिश्चित।


2025 को प्रगति

  • रियो BRICS शिखर सम्मेलन (जुलाई 2025): 126 प्रतिबद्धतासहित डेडलराइजेशनलाई गति दिइयो।

  • भण्डार हिस्सा: USD को वैश्विक हिस्सा 60% भन्दा तल, 2030 सम्म 50% पुग्ने अनुमान।

  • पेट्रोडलर कमजोर: तेल सम्झौतामा युआन वा दिरहम प्रयोग।

  • प्राविधिक प्रगति: mBridge र ब्लकचेन प्रणाली प्रारम्भिक चरणमा।

  • विरोधाभास: चीन अझै सबैभन्दा ठूलो डलर भण्डारकर्ता।


चुनौती र आलोचना

  1. डलरको मजबुती
    USD अझै पनि 80% व्यापार वित्त59% भण्डारमा हावी छ।

  2. आन्तरिक मतभेद
    भारत र ब्राजिल सचेत छन्—युआनको प्रभुत्व वा पश्चिमसँग टकरावबाट बच्न चाहन्छन्।

  3. अस्थिरताको जोखिम
    स्थानीय मुद्राहरू अस्थिर; लगानीकर्ताले विश्वास गुमाउन सक्छन्।

  4. अमेरिकी प्रतिवाद
    वाशिंगटनका लागि डेडलराइजेशन “रेड लाइन” हो। ट्रम्प प्रशासनले भारत र अन्य BRICS देशमाथि दबाब बढाएको छ।


प्रभाव र भविष्य

  • अमेरिकाका लागि: ऋण महँगो हुने, प्रतिबन्धको शक्ति घट्ने, महँगाइ बढ्ने सम्भावना।

  • BRICS का लागि: स्वायत्तता र शक्ति सन्तुलन, 2030 सम्म उदीयमान बजारको 20% व्यापार डलर–मुक्त।

  • विश्वका लागि: सम्भावित हाइब्रिड प्रणाली—मुद्रा टोकरी, CBDCs र सुन मिलेर।

2030 सम्म डलर अझै शक्तिशाली हुनेछ, तर अप्रतिस्पर्धी रहने छैन। सम्भवतः विश्व अर्थतन्त्र बहु–मुद्रा, डिजिटल प्रणाली र सुनमा आधारित बहुध्रुवीय वित्तीय संरचनातर्फ मोडिनेछ।


निष्कर्ष

2025 मा डेडलराइजेशन न त कल्पना मात्र हो न त पूर्ण वास्तविकता। यो एक धीमी तर योजनाबद्ध प्रक्रिया हो, जसलाई भू–राजनीति, प्रौद्योगिकी र ग्लोबल साउथको आकांक्षाले अघि बढाएको छ। डलरको प्रभुत्व केही वर्ष अझै रहनेछ, तर यसको निर्विवाद युग अन्त्यतर्फ गएको छ।

BRICS विस्तार र ब्लकचेन उपकरण परिपक्व भएसँगै विश्व एक पोस्ट–डलर युग तर्फ अघि बढ्दैछ—डलरबिनाको होइन, तर बहु–मुद्रा र बहु–प्रणालीको। यो परिवर्तन ढिलो भए पनि गहिरो हुनेछ, र सम्भवतः 21औँ शताब्दीको सबैभन्दा निर्णायक आर्थिक रूपान्तरण सावित हुनेछ।





No comments: