मङ्गोल पतन: सैन्य होइन, वित्तीय कारणले

Mongol Collapse: Financial, Not Military

---

भाग १. कसरी मङ्गोलहरूले केवल ३ दिनमै १००,००० युरोपेली शूरवीरहरूलाई नष्ट गरे

१. यो दाबी र यसको सम्भाव्यता 

यो भनाइ कि मङ्गोलहरूले तीन दिनमै १ लाख युरोपेली “नाइट” (भारी कवचधारी घुड़सवार) लाई मारिदिए, ठ्याक्कै कुनै प्राथमिक ऐतिहासिक स्रोतमा पाइँदैन। तर, इतिहासमा यस्ता घटनाहरू भएका छन् जहाँ मङ्गोलहरूले हङ्गेरी र पोल्याण्ड (सन् १२४१) मा यूरोपेली सेनालाई ठूलो क्षति पुर्‍याएका थिए। त्यसैले हामी यो बुझ्न सक्छौँ — उनीहरूको रणनीति यति विनाशकारी किन थियो कि यस्तो सम्भावना वास्तविक लाग्छ।

२. मङ्गोल सेनाको प्रमुख बल

• असाधारण गतिशीलता:
  हरेक मङ्गोल सैनिकसँग ३–४ घोडा हुन्थे। उनीहरूले पालैपालो घोडा चढ्थे, जसले उनीहरूलाई लामो दूरी छिट्टै तय गर्न सक्षम बनाउँथ्यो।

• घोडामाथि धनुर्विद्या:
  कम्पोजिट धनुष अत्यन्त शक्तिशाली थियो। ती घोडा दौडाउँदै चलाउँदा पनि सटीक निशाना लगाउँथे।

• कमान्ड र अनुशासन:
  सेना १०–१००–१००० को एकाइमा बाँडिएको थियो (अर्बान–जुन–तुमेन)। संकेत, झण्डा र दूतद्वारा छिट्टै आदेश पुग्थ्यो।

• धोखा र मनोवैज्ञानिक युद्ध:
  मङ्गोलहरूको “फेन्ड रिट्रिट” (नकली भाग्ने चाल) प्रसिद्ध थियो। उनीहरू शत्रुलाई फसाउने, धुलोको बादल उठाउने, वा अतिरिक्त आगो बालेर संख्या बढाइरहेको देखाउने गर्थे।

• कम रसदमा उच्च क्षमता:
  युरोपेली सेनाजस्तै अन्न र भारी रसद आवश्यक परेन। उनीहरूले स्थानीय चरन र लुटको सहाराले बाँच्थे।

३. युरोपेली सेनाको कमजोरी

• भारी कवच र सुस्त गति।

• कठोर संरचना, आदेश बिना निर्णय गर्न असमर्थ।

• सीधा चार्जमा निर्भरता।

• ठूलो रसद र थकाइ।

४. तीन दिनको सम्भावित युद्ध-दृश्य

• पहिलो दिन: मङ्गोलहरूले तीर वर्षा गर्छन् र पछि हट्ने नाटक गर्छन्। युरोपेली घुड़सवार तिनको पछि लाग्छन् र टुक्रा-टुक्रा हुन्छन्।

• दोश्रो दिन: मङ्गोलहरूले दुवै पाटीबाट घेराबन्दी गर्छन्, सतत तीर र घोडाको आक्रमण। सेनाको एकता टुट्छ।

• तेश्रो दिन: नेतृत्व विहीन सेना भत्किन्छ, भाग्ने सैनिकहरूलाई मङ्गोल घेराएर मार्छन्।

यदि यस्तो भिडन्त खुला मैदानमा भयो भने—जसरी लिगनिका र मोही (१२४१) मा भयो—त्यस्तो पूर्ण विनाश तीन दिनभित्र सम्भव थियो।

---

भाग २. भारतलाई डराउने युद्ध — किलीको युद्ध (१२९९ ई.)

१. ऐतिहासिक पृष्ठभूमि

१२९९ मा चगताई खानातका शासक दुवा खान ले आफ्नो छोरा कुतलुग ख्वाजा लाई भारत आक्रमणका लागि पठाए। उद्देश्य — दिल्ली सल्तनतको सम्पत्ति कब्जा गर्नु। त्यो बेला दिल्लीमा अलाउद्दिन खिल्जी सुल्तान थिए।

२. सेनाको संरचना र रणनीति

• मङ्गोल सेना: लगभग ५०,०००–१,००,००० सैनिक, तीन पंख — बायाँ (हिजलक), दायाँ (तामर बुगा), बीचमा (कुतलुग ख्वाजा), र एक लुकेको रिजर्भ (तार्घी)।

• दिल्ली सेना: करिब ३०,०००–५०,००० सैनिक, अगाडि युद्धहात्तीहरू, र अत्यन्त कडा अनुशासन — आदेश बिना हल्लिनु निषेध।

• मैदान: किली गाउँ (दिल्लीबाट १० किमी टाढा), यमुना नदीको किनार र झाडीहरूले घेरेको क्षेत्र।

३. युद्धको क्रम

• ज़फर खानको जल्दबाजी:
  उनले आदेश बिना मङ्गोल बायाँ पंखमा आक्रमण गरे। मङ्गोलहरूले पछि हट्ने नाटक गरे र ज़फर खानको फौजलाई फसाए। घेरिएपछि उनको टुकडीले अन्तिम लडाइँ गर्‍यो। उनले करिब ५,००० मङ्गोल मारे तर आफैं पनि मारिए।

• मङ्गोलको हिचकिचाहट:
  कुतलुग ख्वाजा घाइते भएका कारण मङ्गोलहरू दुई दिनसम्म ठूला आक्रमण गर्न डराए।

• तेस्रो दिन राति:
  मङ्गोलहरू अकस्मात् फिर्ता भए। सम्भवतः आपूर्ति सकिएको थियो वा सेनापति असक्षम भएका थिए।

४. परिणाम

• मङ्गोलहरूको “अजेय” छवि भारतमा भत्कियो।

• भारत मङ्गोल शासनबाट जोगियो।

• अलाउद्दिन खिल्जीको शक्ति र प्रतिष्ठा बढ्यो।

किलीको युद्ध मङ्गोल विस्तारको अन्त्यको सुरुवात थियो — भारत मङ्गोल साम्राज्यमा कहिल्यै गाभिएन।

---

भाग ३. त्यो आर्थिक पतन जसले मङ्गोल साम्राज्यलाई मारेको (इतिहास पुनः दोहोरिँदैछ)

१. मुख्य आर्थिक कारणहरू

(क) अत्यधिक विस्तार र खर्च

एशिया देखि युरोपसम्म फैलिएको साम्राज्य चलाउन ठूलो खर्च चाहियो — सेना, सढक, कर संग्रह, प्रशासन। विस्तार रोकिएपछि आय घट्यो र खर्च बढ्दै गयो।

(ख) करको बोझ र भ्रष्ट्राचार

जनतामाथि भारी कर, स्थानीय अधिकारीको दुरुपयोग र भ्रष्ट्राचार — यसले असन्तोष र विद्रोह जन्मायो।

(ग) ब्ल्याक डेथ महामारी

१४औं शताब्दीको ‘ब्ल्याक डेथ’ (प्लेग) सिल्क रोडबाट फैलियो। जनसंख्या घट्दा कर घट्यो, व्यापार भासियो, राजस्व सुक्यो।

(घ) राजनीतिक विभाजन

कुबलाई खानपछि साम्राज्य चार भागमा टुक्रियो (युआन, इल्खानात, चगताई, गोल्डन हर्ड)। आपसी प्रतिस्पर्धाले केन्द्र कमजोर बनायो।

२. पतनको प्रक्रिया

• सेना कमजोर, घोडा र आपूर्ति घटे।

• कर घट्दा शासन चलाउन सकिएन।

• व्यापार घट्दा राजस्व हरायो।

• मिङ विद्रोहले चीनमा युआन राजवंशलाई अन्त्य गर्‍यो (१३६८)।

३. आधुनिक समानताहरू

• रोमन साम्राज्य—सैनिक खर्चले ढाल्यो।

• अटोमन साम्राज्य—ऋण र अर्थसंकट।

• आधुनिक युगमा पनि—अर्जेन्टिना (२००१) जस्ता देश राजकोषीय पतनले ढले।

मङ्गोलहरूको कथा चेतावनी हो — सैन्य शक्ति तबसम्म स्थायी हुँदैन जबसम्म वित्तीय सन्तुलन रहँदैन।

---

निष्कर्ष

१. मङ्गोल सेना गतिशीलता, अनुशासन र धोखाको संयोजनले केही दिनमै भारी घुड़सवार सेनालाई हराउन सक्थ्यो।
२. किलीको युद्धले भारतमा मङ्गोलको “अजेयता” भंग गर्‍यो।
३. आर्थिक असन्तुलनले साम्राज्यलाई भित्रैदेखि कमजोर बनायो।

इतिहास फेरि दोहोरिन्छ — अत्यधिक विस्तार, ऋण र अस्थिर वित्तीय प्रणाली अन्ततः सबै साम्राज्यको पतनको कारण बन्छ।

---

1. रोमन साम्राज्य (27 ई.पू. – 476 ई.)

रोमन साम्राज्यको पतन इतिहासको सबैभन्दा प्रसिद्ध उदाहरण हो। यो केवल बाह्य आक्रमणको परिणाम थिएन, बरु भित्री क्षय, भ्रष्टाचार र आर्थिक थकानले पनि भूमिका खेले। साम्राज्य अत्यधिक फैलिएको थियो — युरोप, एसिया र अफ्रिका सम्म। निरन्तर युद्धले कोष खाली भयो, कर असह्य बने, र सैनिकहरूमा निष्ठा घट्यो। उत्पादन घट्दै गयो, मुद्रास्फीति बढ्दै गयो, र जनता करबाट थकिसकेका थिए। जब विसिगोथ र भ्यान्डल जस्ता जर्मनिक जनजातिहरूले आक्रमण गरे, तब साम्राज्यसँग न पैसा बाँकी थियो न मनोबल। रोमन पतन मूलतः आर्थिक र सामाजिक पतन थियो, केवल युद्धको हार होइन।

---

2. बिजान्टिन साम्राज्य (330 – 1453 ई.)

रोमको पतनपछि बिजान्टिन साम्राज्य झण्डै एक हजार वर्ष टिक्यो, तर अन्त्यमा भित्री अस्थिरता र बाह्य दबाबले यो ढल्यो। पर्सिया, सेल्जुक र अन्ततः ओटोमनसँगका निरन्तर युद्धहरूले स्रोतहरू सकाए। धार्मिक विभाजन (पूर्वी र पश्चिमी चर्चबीच) ले कूटनीतिक समर्थन हरायो। प्रशासनमा भ्रष्टाचार फैलियो र सेना भाडाका सैनिकमा निर्भर भयो। चौथो धर्मयुद्ध (1204) मा कन्स्टान्टिनोपल कब्जा हुँदा यो साम्राज्य घाइते भयो। अन्ततः 1453 मा सुल्तान मेहमद द्वितीयको ओटोमन फौजले अन्तिम चोट दियो। यो पतन लामो आर्थिक र नैतिक क्षयको परिणाम थियो।

---

3. मङ्गोल साम्राज्य (1206 – 1368 ई.)

मङ्गोलहरू विश्वका सबैभन्दा शक्तिशाली विजेता थिए, तर उनीहरूको पतन सैन्य नभई आर्थिक कारणले भयो। चीनदेखि यूरोपसम्म फैलिएको साम्राज्यलाई चलाउन भारी प्रशासनिक खर्च चाहिन्थ्यो। जब विजय विस्तार रोकिन्छ, नयाँ कर स्रोत बन्द हुन्छ। चार खानातहरूमा (युआन, इल्खानात, चगताई, गोल्डन हर्ड) विभाजनले एकता नष्ट गर्‍यो। ब्ल्याक डेथ महामारीले जनसंख्या र व्यापार दुबै नष्ट गर्‍यो। मङ्गोल शक्ति भित्रैदेखि सुक्यो — यो एक राजस्व संकट थियो, युद्धको हार होइन।

---

4. ओटोमन (उस्मानी) साम्राज्य (1299 – 1922 ई.)

छह शताब्दीसम्म शासन गर्ने ओटोमन साम्राज्य 19औँ शताब्दीसम्म “युरोपको बिरामी मानिस” कहलायो। यसको कारण थियो — औद्योगिक पिछडोपन, ब्युरोक्रेटिक भ्रष्टाचार, र पश्चिमी ऋणमा निर्भरता। युरोपले विज्ञान र उद्योगमा प्रगति गर्दा उस्मानिहरू त्यसमा पछि परे। राष्ट्रवादी विद्रोहहरूले साम्राज्यका प्रदेशहरू टुक्र्याए। पहिलो विश्वयुद्धमा जर्मनीको पक्षमा हार अन्तिम चोट भयो। 1922 मा मुस्तफा केमाल अतातुर्कले गणराज्य स्थापना गरे, र ओटोमन युग समाप्त भयो।

---

5. स्पेनी साम्राज्य (1492 – 1898 ई.)

अमेरिकाबाट आएको सुन-चाँदीले स्पेनलाई धनी बनायो, तर यो धन नै पतनको कारण भयो। सजिलो सम्पत्तिले मेहनत र नवाचारको संस्कृतिलाई नष्ट गर्‍यो। मुद्रास्फीति बढ्यो, घरेलु उद्योग मरे, र लगातार युद्धहरूले कोष खाली गर्‍यो। धार्मिक असहिष्णुता (यहूदी र मुस्लिमहरूलाई निकाल्नु) ले व्यापारी वर्ग समाप्त गर्‍यो। 19औँ शताब्दीसम्म अमेरिकाका उपनिवेशहरू स्वतन्त्र भए। 1898 मा अमेरिकी युद्धमा हारसँगै स्पेनी साम्राज्य समाप्त भयो। आर्थिक कुशासन र अन्ध औपनिवेशिकता नै यसको मूल कारण थियो।

---

6. ब्रिटिश साम्राज्य (1583 – 1997 ई.)

“जहाँ सूर्य कहिल्यै अस्ताउँदैन” भन्ने ब्रिटिश साम्राज्य 20औँ शताब्दीसम्म आर्थिक र नैतिक रूपमा थक्यो। दुई विश्वयुद्धले वित्तीय शक्ति नष्ट गर्‍यो। भारत (1947) र अफ्रिकामा स्वतन्त्रता आन्दोलनले औपनिवेशिक शासनलाई अन्त्य गर्‍यो। अमेरिका र जर्मनी जस्ता देशहरूले औद्योगिक उत्पादनमा ब्रिटेनलाई पछाडि पार्‍यो। युद्धपछिको ऋण र जनअसन्तोषले उपनिवेशहरू गुमे। ब्रिटेनको पतन धीरे–धीरे भयो, तर अनिवार्य थियो — अर्थतन्त्रले हार्‍यो, युद्धले होइन।

---

7. फ्रान्सेली औपनिवेशिक साम्राज्य (1534 – 1962 ई.)

दोस्रो विश्वयुद्धपछि फ्रान्स आफ्नो उपनिवेशहरू नियन्त्रणमा राख्न सकेन। भियतनामको डिएन बिएन फु युद्ध (1954) ले एशियामा अन्त्य गर्‍यो। त्यसपछि अल्जेरियाको युद्ध (1954–62) ले फ्रान्सको राजनीति विभाजित गर्‍यो। आर्थिक दबाब, युद्ध थकान र घरेलु विरोधका कारण फ्रान्सले आफ्नो साम्राज्य गुमायो। 1960 पछि उसले प्रत्यक्ष शासनको सट्टा आर्थिक र सांस्कृतिक प्रभावमा ध्यान दियो।

---

8. सोभियत संघ (1922 – 1991 ई.)

सोभियत पतनको मुख्य कारण थियो अर्थतन्त्रको असफलता र राजनीतिक जडता। योजनाबद्ध अर्थव्यवस्थाले नवाचारलाई दबायो। उपभोक्ता वस्तुको कमी, कृषि संकट, र हथियार प्रतिस्पर्धाले स्रोत सकाए। जब मिखाइल गोर्बाचेभले सुधार (पेरेस्त्रोइका, ग्लासनोस्त) ल्याए, त्यसले केन्द्र कमजोर बनायो। गणराज्यहरूले स्वतन्त्रता माग्न थाले। 1991 मा बिना युद्ध USSR टुट्यो — अर्थतन्त्रले हारेको साम्राज्य।

---

9. छिङ राजवंश (1644 – 1912 ई.)

चीनको छिङ राजवंश आन्तरिक अव्यवस्था र बाह्य अपमानको कारण ढल्यो। जनसंख्या तीव्र रूपमा बढ्यो तर कृषि उत्पादन उही रह्यो। ताइपिङ विद्रोह (1850–64) ले करोडौं मानिसको ज्यान लियो। अफीम युद्धमा हार र “असमान सन्धि” हरुले चीनलाई विदेशी नियन्त्रणमा ल्यायो। आधुनिकीकरणमा ढिलाइ र प्रशासनिक भ्रष्टाचारले अन्ततः 1911 को क्रान्ति निम्त्यायो। आधुनिकीकरणको अस्वीकार नै यसको अन्त्यको मूल कारण थियो।

---

10. मुगल साम्राज्य (1526 – 1857 ई.)

कभी विश्वको सबैभन्दा समृद्ध साम्राज्य, मुगल शासन औरंगजेबपछि कमजोर हुन थाल्यो। निरन्तर युद्ध, धार्मिक असहिष्णुता र आर्थिक क्षयले राज्यलाई खाली गर्‍यो। प्रान्तीय शासक स्वतन्त्र हुन थाले। ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कम्पनीले यो कमजोरीको फाइदा उठायो। 1857 को सिपाही विद्रोहपछि बहादुर शाह ज़फरलाई निर्वासनमा पठाइयो र ब्रिटिश राज स्थापना भयो। यो पतन राजनीतिक विघटन र आर्थिक दोहन को नतिजा थियो।

---

11. एज़टेक साम्राज्य (1428 – 1521 ई.)

एज़टेक साम्राज्य स्पेनी आक्रमणपछि केही वर्षमै ढल्यो। कारण केवल बन्दुक र घोडा होइन, रोग र आन्तरिक असन्तोष पनि थियो। स्मलपक्स महामारीले जनसंख्या नष्ट गर्‍यो। असन्तुष्ट स्थानीय जनजातिहरूले स्पेनीहरूको साथ दिए। यसरी एज़टेकहरूको हार केवल युद्धको होइन, जैविक र राजनीतिक विनाशको पनि कथा हो।

---

12. इंका साम्राज्य (1438 – 1533 ई.)

इंका साम्राज्य पनि छिट्टै ढल्यो। आन्तरिक गृहयुद्ध (अताहुआल्पा र हुआस्कारबीच) ले शक्ति कमजोर बनायो। पिजारोका स्पेनीहरूले छल, रोग र प्रविधिको अन्तर प्रयोग गरेर जिते। केंद्रीकृत शासन प्रणालीले लचिलोपन गुमायो, जसले संकटमा पूरा राज्यलाई ढाल्यो। अत्यधिक केन्द्रिकरण नै यसको कमजोरी बन्यो।

---

13. नाजी जर्मनी (1933 – 1945 ई.)

हिटलरको शासन तीव्र रूपमा उठ्यो र त्यत्तिकै तीव्र रूपमा ढल्यो। यसको आधार थियो — सैन्यवाद, जातीय घृणा र विस्तारवाद। सोभियत संघमाथि आक्रमण (1941) ले जर्मनीलाई दुई मोर्चामा फसायो। मित्र राष्ट्रहरूको बमबारीले उद्योग नष्ट भयो। अन्ततः 1945 मा बर्लिन खण्डहरमा परिणत भयो। यो पतन केवल सैन्य होइन — नैतिक र वैचारिक आत्महत्या थियो।

---

14. जापानी साम्राज्य (1868 – 1945 ई.)

मेइजी सुधारपछिको जापान आधुनिक र शक्तिशाली बनेको थियो, तर अत्यधिक विस्तारवादले विनाश ल्यायो। चीन र रूसमाथि जीतपछि उसले प्रभुत्वको सपना देख्यो। 1941 को पर्ल हार्बर हमलाले विश्वयुद्धमा तान्यो। हिरोशिमा र नागासाकीमा परमाणु बम वर्षा भएपछि जापानले आत्मसमर्पण गर्‍यो। यो पतन सैन्य अतिवाद, आर्थिक अन्धत्व र मानवीय उपेक्षा को परिणाम थियो। विडम्बना, युद्धपछि यही देश शान्ति र प्राविधिक प्रगतिको प्रतीक बन्यो।

---

निष्कर्ष

इतिहासका सबै साम्राज्यहरूका पतनका कारणहरू लगभग एउटै छन् —
अत्यधिक विस्तार, आर्थिक थकान, भ्रष्टाचार, प्रविधिक जडता र नैतिक वैधताको ह्रास।
कसैले युद्धमा हार्छ, कसैले ऋण र असक्षमताले।
मङ्गोल, रोमन, ओटोमन र सोभियत उदाहरणहरूले देखाउँछन् —
साम्राज्यको शक्ति तलवारमा होइन, त्यसको वित्त, न्याय र नीतिमा हुन्छ।
जब यी आधारहरू भत्किन्छन्, तब सबैभन्दा ठूलो साम्राज्य पनि ढल्छ।

---