आजको संयुक्त राज्य अमेरिका त्यस्ता विरोधाभासहरूसँग जुझिरहेको छ जसले सोभियत संघका अन्तिम वर्षहरूको सम्झना दिलाउँछ: बढ्दो असमानता, गहिरो सामाजिक अस्थिरता, र अविश्वसनीय ठानिएको राजनीतिक वर्ग। करोडौं मानिसका लागि जीवनका आधारभूत आवश्यकता—आवास, स्वास्थ्य सेवा, र स्थिरता—अनिश्चित महसुस हुन्छ। करिब हरेक तेस्रो अमेरिकी एक्लै बस्छ, अचानक ५०० डलर खर्च बहुमतलाई सङ्कटमा धकेल्न सक्छ, र धनी शहरहरूमै बेघरहरूको टेन्ट देखिन्छ। लागूपदार्थ दुरुपयोग, विशेष गरी ओपिऑयड, ले समुदायहरूलाई भत्काएको छ, र निगम स्वामित्वको मिडिया प्रायः यी दिनहुँका यथार्थतासँग विच्छेदित देखिन्छ।
राजनीतिज्ञहरू धनी दाताहरूमाथि निर्भर छन् र नागरिकहरूको आवश्यकता पूरा गर्न असफल भइरहेका छन्। परिणामस्वरूप यस्तो देश बनेको छ जहाँ नियमहरू केवल अभिजात वर्गका लागि बदलिन्छन्, जबकि साधारण अमेरिकीहरू स्थिरताको अभाव भोग्छन्। यो केवल धारणा होइन, संरचनात्मक समस्या हो।
सोभियत संघ किन ढल्यो—र चीन किन ढलेन
इतिहास महत्त्वपूर्ण तुलना दिन्छ। सोभियत संघ आफ्नै विरोधाभासहरूको बोझले ढल्यो: कठोर विचारधारा, आर्थिक ठहराव, र मोहभंग भएको जनता। चीनले, यसको विपरीत, वास्तविकतालाई स्वीकार गर्यो र काम गर्ने कुरा अपनायो—बजार सुधार र विश्वसँग एकीकरण—र राजनीतिक नियन्त्रण कायम राख्यो।
विडम्बना यो छ कि अमेरिकाले सायद उल्टो गर्नुपर्नेछ: समाजवादका तत्वहरू अपनाउनुपर्नेछ। त्यो समाजवाद होइन जसको शीत युद्धमा निन्दा गरिन्थ्यो, बरु व्यावहारिक, परिक्षित नीतिहरू जसले अमेरिकी इतिहाससँग मेल खान्छ। आखिरकार, २०औँ शताब्दीको मध्यतिर अमेरिकामा शीर्ष कर दर ९०% थियो। शीर्ष दरलाई ७०% मा ल्याउनु कुनै "कट्टरपन्थ" हुने छैन—यो एप्पल पाई जत्तिकै अमेरिकी हुनेछ।
पेंडुलमको राजनीति
अमेरिकी राजनीति प्रायः आधा शताब्दीको पेंडुलम स्विङमा चल्छ। फ्र्याङ्कलिन डी. रूजवेल्टको न्यु डिल एउटा स्विङ थियो; रोनाल्ड रेगनको आपूर्ति-पक्ष क्रान्ति अर्को। रेगनपछि करिब आधा शताब्दी बितिसकेको छ। अब फेरि ठूलो स्विङको समय आएको छ—त्यस्तो स्विङ जसले सामाजिक अनुबन्धलाई पुनः सन्तुलित गर्छ।
यहाँ एलेक्जान्ड्रिया ओकासियो-कोर्टेज (AOC) जस्ता सम्भावनाहरू उभिन्छन्—“AOC 2028।” एक यस्तो नेतृ जसले निर्भीक भएर ठूला स्तरका, जनमुखी कार्यक्रमहरूको समर्थन गर्नेछिन्: भियना शैलीको सामाजिक आवास जसले बेघरपन अन्त्य गर्छ, सिंगल-पेयर स्वास्थ्य सेवा, र चीनजस्तो शिक्षा प्रणाली—जहाँ प्रत्येक बालबालिकाले आफ्ना परिवारको सम्पत्ति मूल्यको पर्वाह नगरी उत्कृष्ट शिक्षा पाउँछन्।
समस्या पैसाको होइन, विचारधाराको हो
अमेरिकाले आवासमा पहिले नै धेरै विकसित देशभन्दा बढी खर्च गर्छ, तर पनि यहाँ बेघरपन सबैभन्दा खराब छ। किन? किनभने यो खर्च अमीर घरमालिकहरूलाई कर छुटमार्फत लाभ दिन्छ, न कि सस्तो आवास बनाउन। त्यस्तै गरी, स्वास्थ्य सेवाले जीडीपीको करिब २०% खान्छ—तर पनि लाखौं मानिस बीमा विना वा अपर्याप्त बीमासहित रहन्छन्। अमेरिकाको समस्या स्रोतको होइन। यो विचारधाराको हो: एउटा यस्तो व्यवस्था जसले सार्वजनिक धनलाई माथिल्लो वर्गतर्फ मोड्छ।
आँकडाको सन्तुलन
सुखद कुरा के हो भने आँकडा मिलाउन सकिन्छ। शीर्ष कर दरलाई ७०% पुर्याउँदा—अमेरिकी परम्परामा आधारित दर—सयौं अर्ब डलर राजस्व उठ्छ। आवास र स्वास्थ्य खर्च पुनःसंरचना गरेर, यसले मुलुकलाई दिवालिया नबनाई परिवर्तनकारी कार्यक्रमहरूलाई वित्तपोषित गर्न सक्छ।
सोभियत संघ ढल्यो किनभने उसले असफल प्रणालीलाई छोडेन। चीन बच्यो किनभने उसले परिवर्तन गर्यो। अब अमेरिका आफ्नै विकल्पको सामना गरिरहेको छ। के उसले नवउदारवादी सोचलाई समातिराख्नेछ जबसम्म यो भत्किँदैन, वा उसले नयाँ सामाजिक अनुबन्ध अंगाल्नेछ जसको केन्द्रमा लाभ होइन, जनता हुनेछन्?
अर्को पेंडुलम स्विङले नै सम्भवतः गणतन्त्रको भाग्य तय गर्नेछ।
यदि एलेक्जान्द्रिया ओकासियो–कोर्टेज (AOC) ले 2028 मा अनुशासित, रणनीतिक र राम्रोसँग तयार गरिएको अभियान सुरु गर्छिन्—एक यस्तो अभियान जसले जित्न र शासन गर्न तयार पारिएको हो—त्यसको केन्द्रमा आप्रवासन हुन सक्छ। अन्य विभाजनकारी मुद्दाहरूको विपरीत, आप्रवासन कुनै वैकल्पिक बहस होइन। यो नै अमेरिका हो।
नाम मात्र हेरौँ—अमेरिका। यो महादेश केवल युरोपको दाबी थिएन; मध्य र ल्याटिन अमेरिकाको पनि त्यसमा बराबर दाबी थियो, सायद अझै बढी। आप्रवासन कहिल्यै अमेरिकन प्रयोगमा थपिएको कुरा थिएन। यो यसको प्राण हो। यदि तपाईं आप्रवासन अन्त्य गर्नुहुन्छ भने, तपाईं अमेरिकालाई नै अन्त्य गर्नुहुन्छ।
प्रत्येक पुस्तामा पुनर्नवीकरण
हरेक पुस्तामा आप्रवासनले अमेरिकाको आत्मालाई पुनर्जीवित गर्छ। यो सांस्कृतिक ऊर्जा, आर्थिक वृद्धि र राष्ट्रिय सहनशीलताको इञ्जिन हो।
१९औँ शताब्दीका आयरिश र इटालियन मजदुरदेखि २१औँ शताब्दीका भारतीय र मेक्सिकन इञ्जिनियरसम्म, आप्रवासीहरूको लहरले देशलाई उर्जा, सीप र महत्वाकांक्षाले पुनः चार्ज गरेको छ।
आज दाँव अझ बढी छ। आप्रवासन केवल परम्पराको कुरा होइन—यो अस्तित्वको कुरा हो। आप्रवासीहरू बिना, अमेरिकाका सामाजिक र आर्थिक स्तम्भहरू भत्किनेछन्।
समाजिक सुरक्षा र वृद्धावस्था सङ्कट
सोसल सेक्युरिटीलाई नै लिनुहोस्। अमेरिका तीव्र गतिमा बूढो हुँदैछ। जन्म दर घट्दैछ। २०३५ सम्ममा, कार्यक्रमले गम्भीर घाटा भोग्नेछ जबसम्म युवा कामदारहरूले प्रणालीमा योगदान नगरेसम्म। ठूलो संख्यामा आप्रवासीहरूको आगमन मात्र यसको समाधान हो। अन्यथा, समाजिक सुरक्षा जनसांख्यिकीय दबाबले ढल्नेछ।
नवप्रवर्तन र आर्थिक वृद्धि
आप्रवासन नवप्रवर्तनको जीवनरेखा पनि हो। सिलिकन भ्यालीका स्टार्टअपदेखि साना पारिवारिक व्यवसायसम्म, आप्रवासीहरूले नयाँ विचार, नयाँ बजार र नयाँ उद्योग ल्याउँछन्। यो उच्च आय समूहमा मात्र सीमित छैन। कृषि मजदुर, रेस्टुरेन्ट कर्मचारी, घरेलु स्वास्थ्य सहायक, निर्माण श्रमिक—यी सबै भूमिका प्रायः आप्रवासीहरूले नै पुरा गर्छन् र अमेरिकी अर्थतन्त्रलाई दैनिक रूपमा चलाउँछन्।
प्रमाण स्पष्ट छ: जुन समाजले आफैलाई बन्द गर्छन्, तिनीहरू ठप्प हुन्छन्। जसले नयाँ मानिसलाई स्वागत गर्छन्, तिनीहरू फस्टाउँछन्।
व्यावहारिक आप्रवासन एजेन्डा
भविष्यतर्फ उन्मुख अमेरिका आप्रवासनलाई केवल अनुमति दिने मात्र होइन—सुव्यवस्थित गर्नेछ। यसको अर्थ:
मजबुत गेस्ट वर्कर कार्यक्रम ताकि कसैलाई पनि बिना कागजात बस्न नपरोस्। कामदारहरू कानूनी रूपमा आउनेछन्, खुला रूपमा योगदान दिनेछन्, र सम्मानका साथ फर्किने वा बस्नेछन्।
मेक्सिकोसँग समन्वित सुरक्षा सहकार्य केवल सिमाना व्यवस्थापनका लागि होइन, बरु मेक्सिकोले कार्टेल नियन्त्रणबाट आफ्नो भूभाग पुनः लिन सकोस् भनेर। यसले क्षेत्र स्थिर पार्नेछ र जबरजस्ती आप्रवासनका कारण घटाउनेछ।
उत्तर अमेरिकी आर्थिक एकीकरण योजना जसले अमेरिका, मेक्सिको र क्यानाडालाई एकीकृत बजारमा जोड्नेछ, साथै दक्षिण अमेरिकासम्म व्यापार र विकास साझेदारी विस्तार गर्नेछ। यो केवल दान होइन। यो आर्थिक सामान्यबुद्धि हो: एक बलियो, समृद्ध महादेश सबैका लागि लाभकारी हुन्छ।
अमेरिकाको छनोट
आप्रवासन कुनै साइड इश्यू होइन। यो अमेरिकाको भविष्यको प्रश्न हो। यदि अनुशासन र दृष्टिकोणसहित AOC 2028 अघि बढ्छिन् भने, उनी प्रमाणसहित देखाउन सक्छिन् कि आप्रवासन कुनै समस्या होइन जसलाई समाधान गर्नुपर्छ, बरु अमेरिकाका धेरै ठूला समस्याहरूको समाधान हो।
ढोका बन्द गरौँ भने, अमेरिका मुरझिनेछ। यसलाई खुला राखौँ—सुव्यवस्थित, मानवीय र दूरदर्शी तरिकाले—अमेरिकाले फेरि आफैलाई पुनर्जीवित गर्न सक्छ।
आप्रवासन अमेरिकाको कमजोरी होइन। यो नै यसको सुपरपावर हो।
प्रोजेक्ट 2029: AOC राष्ट्रपतित्वको रोडम्याप
समयको प्रश्न
यदि एलेक्जान्द्रिया ओकासियो–कोर्टेज (AOC) 2028 मा राष्ट्रपति चुनाव लड्ने सोच राख्छिन् भने, त्यो निर्णय उनीसँग पहिले नै छ। यस्ता ठूलो स्तरका अभियानहरू रातारात सुरु हुँदैनन्; वर्षौंको तयारी, गठबन्धन निर्माण, र प्रशासनिक अनुभवले मात्रै सम्भव हुन्छ। 2028 मा चुनाव लड्ने कुरा धेरै चाँडो होइन—बरु तयारी गर्नमा ढिलाइ भइसकेको छ।
“जित्नका लागि चुनाव लड्नु” र “सिर्फ बयानका लागि चुनाव लड्नु” बीचको अन्तर संरचना (इन्फ्रास्ट्रक्चर) हो। बर्नी स्यान्डर्सले लाखौंलाई उत्साहित गरे, तर जितसम्म पुग्न सक्ने प्रशासनिक र अभियान संरचना थिएन। AOC ले त्यो गल्ती दोहोर्याउन मिल्दैन।
किन सीनेट चुनाव जरुरी छ
यदि AOC गम्भीर छन् भने, रणनीतिक कदम स्पष्ट छ: उनले 2026 मा अमेरिकी सीनेटको चुनाव लड्नुपर्छ। सीनेटमा हालको डेमोक्रेटिक नेतृत्वलाई चुनौती दिनु र पराजित गर्नुले उनलाई राष्ट्रिय स्तरमा चिनाउनेछ र उनले ठूलो राज्यव्यापी अभियान चलाउन सक्ने क्षमता प्रमाणित गर्नेछ।
ठूलो राज्यमा सीनेट अभियान चलाउनु नेतृत्वको वास्तविक अभ्यास हुनेछ। मतदाता गलत छैनन् जब उनीहरूले राष्ट्रपति उम्मेदवारलाई केवल सामाजिक सञ्जाल वा सानो अभियान भन्दा ठुलो अभियान चलाउन सक्ने प्रमाण देख्न चाहन्छन्। राष्ट्रपति चुनाव आफैंमा नेतृत्वको परीक्षा हो: यदि तपाईं अभियान चलाउन सक्नुहुन्न भने, देश पनि चलाउन सक्नुहुन्न। यही कारण हो कि अमेरिकी राष्ट्रपति चुनाव वर्षभर चल्छन्—यी केवल विचारधाराको प्रतियोगिता मात्र होइन, संगठनात्मक क्षमताको पनि परीक्षा हुन्।
प्रोजेक्ट 2029 को आवश्यकता
अभियान संरचनाभन्दा पर, AOC लाई एक स्पष्ट र विस्तृत प्रशासनिक खाका चाहिन्छ: प्रोजेक्ट 2029। यो एक व्यापक रोडम्याप हुनेछ जसमा राष्ट्रपति AOC ले आफ्नो पहिलो कार्यकालमा के गर्नेछन् भन्ने मात्र होइन, तर ठोस तथ्याङ्कसहित कसरी गर्ने भन्ने पनि समावेश हुनेछ।
प्रगतिशील नेताहरूको समस्या विचारको कमी होइन—समस्या गणनामा हो। ठूला वाचा त्यतिबेला भत्किन्छन् जब मतदाताले विश्वास गर्दैनन् कि तथ्याङ्क मिल्छ। प्रोजेक्ट 2029 ले त्यो खालीपन पुरा गर्नुपर्नेछ, र देखाउनुपर्नेछ कि परिवर्तनकारी नीतिहरूलाई कसरी वित्तपोषण र कार्यान्वयन गर्ने।
तथ्याङ्कको हिसाब
गणित त्यति जटिल छैन जति आलोचकहरूले देखाउँछन्। शीतयुद्धको उत्कर्षमा, जब अमेरिका सोभियत संघसँग वैचारिक संघर्षमा थियो, शीर्ष कर दर 91% थियो। युद्धोत्तर समृद्धिको समयमा यो औसत 70% थियो।
आज शीर्ष कर दरलाई 70% मा ल्याउनु अझै पनि त्यसको चरम भन्दा 20% कम हुनेछ, तर वार्षिक रूपमा सयौं अर्ब डलर राजस्व जुटाउन पर्याप्त हुनेछ। पुनर्गठित खर्च—धनी वर्गका लागि सब्सिडी घटाएर आवास, स्वास्थ्य र शिक्षातर्फ मोड्दा—तथ्याङ्क मिल्छ।
यस वित्तीय आधारमा, प्रोजेक्ट 2029 ले निम्नलाई वित्तपोषण गर्न सक्छ:
सार्वभौमिक, सिंगल–पेयर स्वास्थ्य सेवा।
भियना–शैलीको सामाजिक आवास, जसले बेघरपन अन्त्य गर्छ।
उच्च–गुणस्तरीय, सार्वभौमिक शिक्षा—जे जिप–कोड भए पनि।
जलवायु सङ्कटसँग जुध्ने ठूलो लगानी।
आन्दोलनदेखि प्रशासनसम्म
AOC को सफलताका लागि दुई कुरा प्रमाणित गर्नुपर्नेछ: उनी ठुलो स्तरमा संगठन चलाउन सक्छिन्, र उनी जिम्मेवारीका साथ शासन गर्न सक्छिन्। 2026 को सीनेट चुनाव पहिलो प्रमाण दिनेछ। प्रोजेक्ट 2029 दोस्रो।
यी दुवै मिलेर उनको अभियानलाई प्रतीकात्मक विरोधभन्दा व्यवहारिक राष्ट्रपतित्वको दिशामा रूपान्तरण गर्नेछन्।
2028 केवल भाषणले जितिँदैन। यो आन्दोलनको ऊर्जा र शासनको अनुशासनलाई जोडेर जितिन्छ। यही AOC को अगाडि चुनौती हो—र यही अमेरिका अगाडि अवसर हो।
के हामी अहिले सोभियत संघ जस्ता छौँ? नील फर्ग्युसनको चेतावनी
जून 2024 मा इतिहासकार नील फर्ग्युसनले द फ्री प्रेस मा We’re All Soviets Now शीर्षकको लेख प्रकाशित गरे। पछि उनले यसलाई अष्ट्रेलियामा ARC सम्बोधन जस्ता व्याख्यानहरूमा विस्तार गरे। यी लेख र भाषणहरूमा फर्ग्युसनले असजिलो प्रश्न उठाउँछन्: के आजको अमेरिका 1970 र 1980 को दशकको पतनतर्फ गइरहेको सोभियत संघ जस्तै बन्दै गएको छ?
फर्ग्युसन, जो आफ्ना व्यापक ऐतिहासिक तुलना गर्ने शैलीका लागि चर्चित छन्, भन्छन् कि अमेरिकाको आर्थिक गतिशीलता र वैश्विक प्रभावको सतह मुनि एउटा गहिरो सडन छ, जसले सोभियत संघका अन्तिम वर्षहरूको झल्को दिन्छ। उनको दाबी यो होइन कि अमेरिका साम्यवादी बनेको छ, तर यसको संस्थाहरू, संस्कृति र नेतृत्व सोभियत-जस्तो जडता देखाउँदैछन्। यो तुलना जानाजानी तीखो बनाईएको हो—अमेरिकाको बाटोबारे बहस सुरु गर्न।
फर्ग्युसनका मुख्य समानताहरू
१. जराचिकित्सा (Gerontocracy)।
फर्ग्युसन अमेरिकी नेताहरूको वृद्धावस्थामा औंला ठड्याउँछन्। जो बाइडेन (२०२४ मा ८१ वर्ष) र डोनाल्ड ट्रम्प (२०२४ मा ७८ वर्ष) राष्ट्रपतिका उम्मेदवार थिए। यसले जनसाधारणसँग टाढा भएको नेतृत्वलाई देखाउँछ। उनले यसको तुलना सोभियत पोलित ब्यूरोका लियोनिद ब्रेझनेभ, युरी आन्द्रोपोभ र कोन्स्टेन्टिन चेर्नेंकोसँग गर्छन्—जुन नेता प्रायः रोगी वा अशक्त अवस्थामै शासन गर्थे र वास्तविक अवस्था छिपाइन्थ्यो।
२. आर्थिक भ्रम।
अमेरिकी अर्थतन्त्र उच्च जीडीपी वृद्धि देखाइरहे पनि, फर्ग्युसन भन्छन् यो अस्थिर घाटा र ऋणले धानेको छ। उनी यसलाई सोभियत संघको बानीसँग तुलना गर्छन्—जहाँ अर्थतन्त्र बढाइचढाइ गरेर देखाइन्थ्यो र जहाँ सैन्य खर्चले स्रोतहरू खायो। अमेरिकाको वार्षिक सैन्य बजेट ८०० अर्ब डलरभन्दा बढी छ—अर्का १० देशहरूको जम्माभन्दा धेरै—तर रणनीतिक नतिजा मिश्रित छन्।
३. वैचारिक कट्टरता।
सोभियत साम्यवादले जस्तै वैचारिक एकरूपता थोपेझैं, फर्ग्युसन भन्छन् आधुनिक अमेरिकामा "वोक" विचारधारा शैक्षिक संस्था, मिडिया र कम्पनीहरू मार्फत थोपिएको छ। असहमतिको सजाय जेल होइन तर क्यान्सिल हुनु, करिअर जोखिम वा आत्म-सेंसरशिप हो। यसप्रति जनतामा भएको उदासीनता सोभियत नागरिकहरूको झूटा निष्ठासँग मिल्छ।
४. सामाजिक पतन।
अमेरिकामा जीवन प्रत्याशा घट्दै गएको छ—ओपिओइड, मोटोपना र स्वास्थ्य संकटका कारण। यसले सोभियत संघको मदिरापान र ठहरावलाई सम्झाउँछ। असमानता बढ्दैछ—एउटा विशेष वर्ग (नोमेन्क्लातुरा) सम्पन्न छ तर आम जनता संघर्षरत छन्। प्रविधि कम्पनी र राज्य निगरानीले सोभियत नियन्त्रण प्रणालीको झल्को दिन्छ।
५. साम्राज्यिक अति-विस्तार।
अमेरिकाको विश्वव्यापी सैन्य उपस्थिति, अफगानिस्तान र इराकका लामो युद्धहरू र निरन्तर अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिबद्धताहरू सोभियत अफगानिस्तान असफलताको याद दिलाउँछन्। त्यस्तै, अमेरिका भित्रको सीमा संकट र आप्रवासन समस्याले सोभियत जातीय तनावसँग मिल्दोजुल्दो असर देखाउँछ।
६. सांस्कृतिक निन्दकता।
फर्ग्युसनको भनाइमा, संस्थामा विश्वास भत्किएको छ। अमेरिकन जनता सरकार, मिडिया र कम्पनीमा भरोसा गर्दैनन्। यो माहोल सोभियत युगको समिजदात (गुप्त साहित्य) जस्तै हो, जहाँ आधिकारिक कथालाई झूट ठानिन्थ्यो।
फर्ग्युसनका पक्षमा तर्क
फर्ग्युसनको तुलना धेरैलाई अतिरञ्जित लागे पनि केही तर्कहरू बलिया छन्।
नेतृत्व थकान: अमेरिकी सिनेटको औसत उमेर ६५ वर्षभन्दा बढी छ। दशकौँदेखि उही नेताहरू सत्ता सम्हालिरहेका छन्। यसले सोभियत जड नेतृत्व सम्झाउँछ।
ऋण र रक्षा बोझ: अमेरिकी सरकारी ऋण जीडीपीको १२०% नाघिसकेको छ। वार्षिक घाटा एक ट्रिलियन डलरभन्दा बढी छ। सैन्य खर्च विशाल छ तर परिणाम सीमित।
स्वास्थ्य र विश्वास संकट: जीवन प्रत्याशा कोभिड-१९ पछि घटेको छ र आंशिक मात्र सुधार भएको छ। ओपिओइड्सका कारण वर्षेनी एक लाखभन्दा बढी मृत्यु हुन्छ। २०२४ मा सरकारमाथि विश्वास केवल २५% मात्र छ (प्यु रिसर्च)।
इतिहासकार पॉल केनेडी (साम्राज्यिक अति-विस्तार) र अर्थशास्त्री म्यानकुर ओल्सन (संस्थागत जडता) ले पनि भनेका छन्—साम्राज्यहरू प्रायः भित्रैबाट ढल्छन्। फर्ग्युसनको चेतावनी यही ढाँचामा पर्छ।
फर्ग्युसनको विरोधमा तर्क
आलोचकहरूको भनाइमा, यो तुलना धेरै बढाइचढाइ गरिएको छ र अमेरिका र सोभियत संघबीचका मौलिक भिन्नतालाई बेवास्ता गरिएको छ।
लोकतान्त्रिक नवीकरण: अमेरिका स्वतन्त्र चुनाव भएको देश हो। बाइडेनको २०२४ मा पार्टी दबाबमा हट्नु कठोरता होइन, अनुकूलन क्षमता हो।
आर्थिक शक्ति र नवप्रवर्तन: अमेरिका अझै विश्वको नवप्रवर्तन नेतृत्वकर्ता हो। एआई, बायोटेक र स्वच्छ ऊर्जा क्षेत्रमा वृद्धि योजनाबद्ध सोभियत अर्थतन्त्रभन्दा बिल्कुल फरक छ।
विचारधारा र विविधता: "वोक" विचारधारा खुलेआम चुनौती भोग्छ—अदालत, मिडिया र राजनीतिमा। यो सोभियत दमनभन्दा बिल्कुल फरक हो।
आप्रवासन बलियो पक्ष: अमेरिका भित्रको आप्रवासनले अर्थतन्त्रलाई बल पुर्याउँछ। IMF का अनुसार २०२० दशकमा आप्रवासनले जीडीपीमा वार्षिक ०.५% थपेको छ।
जोनाह गोल्डबर्ग जस्ता आलोचक भन्छन् कि फर्ग्युसनको तुलना आत्म-पराजयकारी हो—अमेरिकाको क्षमता र लचकतालाई कमजोर आँक्ने खतरा हुन्छ।
निष्कर्ष
नील फर्ग्युसनको के हामी सोभियत बनेका छौँ? भविष्यवाणी होइन, चेतावनी हो। अमेरिकी राजनीति र संस्कृतिमा उनले खिचेका समानताहरू अचम्म लाग्छन्, तर अमेरिकाको लोकतान्त्रिक र आर्थिक प्रणाली अझै सुधार र नवीकरण गर्न सक्षम छ।
यस तुलना को वास्तविक मूल्य शब्दशः समानतामा होइन, चेतावनीमा छ: महान शक्तिहरू भित्रैबाट ढल्छन्, र यदि लक्षणहरूको बेवास्ता गरियो भने पतन छिटो आउन सक्छ। प्रश्न यो हो—अमेरिका समयमै सुधार गर्छ वा स्थिरतर्फ बग्छ।
के हामी सोभियत संघजस्ता हुँदैछौँ? नील फर्ग्युसनको उत्तेजक तुलना र अमेरिकाको अनिश्चित भविष्य
भूमिका: रातो साम्राज्यको साँझको प्रतिध्वनि
सन् 1970 र 1980 को दशकमा सोभियत संघ बाहिरबाट शक्तिशाली देखिन्थ्यो। उसको अर्थतन्त्र (पश्चिमी अनुमान अनुसार) विश्वको दोस्रो ठूलो थियो, विशाल परमाणु शस्त्रागार थियो, र उसले अमेरिकासँग वैचारिक संघर्षलाई गहिरो बनाएको थियो। तर यो चमकभित्र भित्री रुपमा प्रणाली बिथोलिँदै थियो: उसका नेता वृद्ध र अशक्त थिए, अर्थतन्त्र ठहरावमा थियो, र समाज निराशा र निन्दकत्वले भरिएको थियो। सन् 1991 सम्म आइपुग्दा सोभियत साम्राज्य “ईविल एम्पायर” अचानक ढल्यो—झण्डै सबैका लागि अप्रत्याशित रूपमा।
इतिहासकार नील फर्ग्युसन भन्छन्, यसबाट हामीले गम्भीर सबक लिनुपर्छ। जून 2024 मा द फ्री प्रेस मा प्रकाशित उनको लेख We’re All Soviets Now र ARC अष्ट्रेलिया जस्ता व्याख्यानहरूमा उनले तर्क गरे कि आजको अमेरिका सोभियत संघको पतन-पूर्व अवस्थासँग मिल्दोजुल्दो छ। उनको आशय अमेरिका साम्यवादी बनेको हो भन्ने होइन, तर क्षयका लक्षण—बूढो नेतृत्व, अस्थिर अर्थतन्त्र, वैचारिक कट्टरता, सामाजिक गिरावट, र साम्राज्यिक अति-विस्तार—डर लाग्दो गरी मिल्दोजुल्दो छन्।
फर्ग्युसनले अक्सर उत्तेजक तुलना गर्छन्। उनको लेखनले अमेरिकालाई ऐतिहासिक ऐनामा उभ्याउँछ: के अमेरिका पनि सोभियतजस्तै पतनको बाटोमा त छैन? वा यो तुलना अमेरिकाको लचकता र अनुकूलन क्षमताको बेवास्ता हो?
फर्ग्युसनको दृष्टि: अमेरिका नयाँ सोभियत संघ
१. जराचिकित्सा: जब नेता राष्ट्रभन्दा लामो समय बाँच्छन्
2024 मा राष्ट्रपति पदका प्रमुख उम्मेदवार जो बाइडेन (८१) र डोनाल्ड ट्रम्प (७८) थिए—इतिहासकै सबैभन्दा वृद्ध नेताहरू मध्ये। कांग्रेसमा पनि औसत उमेर ६० वर्षभन्दा माथि छ।
सोभियत संघ पनि “बूढो नेताहरु” का लागि कुख्यात थियो। लियोनिद ब्रेझनेभ अशक्त भएर पनि कुर्सीमा बसिरहे, त्यसपछि आएका आंद्रोपोभ र चेर्नेंको पनि विरामीकै अवस्थामा थिए। पोलित ब्यूरोले यथार्थ लुकाएर स्थिरताको नाटक गर्यो।
फर्ग्युसनका अनुसार अमेरिकामा पनि नेताहरू केवल स्वास्थ्य संकट आउँदा मात्र हटाइन्छन्—त्यतिबेला नीति-निर्माण ठप्प भइसकेको हुन्छ।
२. आर्थिक भ्रम: स्टेरोइडमा वृद्धि
अमेरिकाको अर्थतन्त्र माथिबाट सबल देखिन्छ—जीडीपी वृद्धि, कम बेरोजगारी, उच्च शेयर बजार। तर फर्ग्युसन भन्छन् यो कृत्रिम हो—ट्रिलियन-डलर घाटा, १२०% जीडीपीभन्दा बढी ऋण, र सजिलो मौद्रिक नीतिमा भर।
सोभियत संघले पनि त्यस्तै गर्थ्यो: औद्योगिक उत्पादन बढाएको देखाउँथ्यो, तर धेरै inefficient थियो। २०% जीडीपीसम्म सैन्य खर्चले उपभोक्ता वस्तु कमी पार्यो। आज अमेरिकाको सैन्य बजेट ८०० अर्ब डलरभन्दा बढी छ, ७५० भन्दा बढी विदेशी अड्डा छन्, तर रणनीतिक नतिजा कम।
३. वैचारिक कट्टरता: मार्क्सवाददेखि "वोकिज्म" सम्म
सोभियत संघमा मार्क्सवाद-लेनिनवाद अनिवार्य थियो। अमेरिकी संस्थाहरूमा, फर्ग्युसनका अनुसार, आज “वोक” विचारधारा हावी छ। विश्वविद्यालय, मिडिया, कम्पनीमा DEI (Diversity, Equity, Inclusion) अनिवार्य जस्तै छ। असहमतिहरू क्यारियर संकट वा “क्यान्सिल” हुने डरमा चुप लाग्छन्।
नागरिकहरूले यसलाई बाहिर मान्छन् तर भित्री रूपमा निन्दा गर्छन्—ठ्याक्कै सोभियत जमानाको “पार्टी लाइन” जस्तै।
४. सामाजिक पतन: जीवन प्रत्याशा र निराशा
1980 को दशकमा सोभियत पुरुषको औसत आयु केवल ६२ वर्षमा रोकिएको थियो—मद्यपान र स्वास्थ्य संकटले।
अमेरिकामा पनि चिन्ताजनक अवस्था छ। कोभिड-१९, ओपिओइड संकट र मोटापाका कारण 2021 मा जीवन प्रत्याशा 76.4 वर्षमा झर्यो। 2024 मा अलि बढेर 78.1 भयो, तर अझै विकसित देशभन्दा तल। वर्षेनी एक लाखभन्दा बढी मानिस नशा-जन्य औषधिबाट मर्छन्।
फर्ग्युसन यसलाई समाजको भित्री गिरावट ठान्छन्—जहाँ अभिजात वर्ग विलासी जीवनमा छन्, आम जनता स्वास्थ्य र सुरक्षाको लागि संघर्षरत।
५. साम्राज्यिक अति-विस्तार
इतिहासकार पॉल केनेडीले भनेको “imperial overstretch” आज अमेरिकामा पनि छ।
अमेरिकाको विश्वव्यापी सैन्य उपस्थिति ७५० भन्दा बढी अड्डासहित फैलिएको छ। अफगानिस्तान र इराक युद्धमा खरबौं डलर खर्च भयो तर लाभ सीमित। दक्षिणी सीमामा 2021 देखि १० मिलियन भन्दा बढी आप्रवासी समातिएका छन्, जसले राज्यमा भारी बोझ पारेको छ।
सोभियत संघ पनि अफगानिस्तान र पूर्वी युरोपमा अति-विस्तारले थकित भएको थियो।
६. सांस्कृतिक निन्दकता
सोभियत नागरिकहरूले सरकारको कुरा विश्वास गर्थेनन्, समिजदात पढ्थे र आधिकारिक तथ्यलाई झूट ठान्थे।
अमेरिकामा पनि केवल २५% नागरिकले संघीय सरकारमा विश्वास गर्छन् (Pew Research, 2024)। मिडिया, संसद, न्यायालयप्रति भरोसा घटिरहेको छ। यसले सडान र षड्यन्त्र सिद्धान्तलाई बढाएको छ।
विपक्षी तर्क: अमेरिका सोभियत संघ होइन
फर्ग्युसनका आलोचक भन्छन् यो तुलना बढाइचढाइ हो।
१. लोकतान्त्रिक नवीकरण बनाम सोभियत जडता
सोभियत संघमा एक-दलीय तानाशाही थियो। अमेरिका स्वतन्त्र चुनाव र टर्म-लिमिट भएको देश हो। बाइडेनको 2024 मा हटाइएला भन्ने दबाब लचकताको उदाहरण हो।
२. आर्थिक गतिशीलता बनाम योजनाबद्ध ठहराव
सोभियत अर्थतन्त्र ठप्प थियो। अमेरिका अझै नवप्रवर्तनमा अगाडि छ—सिलिकन भ्याली एआई, बायोटेक, हरित ऊर्जामा नेतृत्व गरिरहेको छ। डलर अझै विश्व मुद्रा हो।
३. वैचारिक बहस बनाम एकरूपता
“वोक” विचारधारा आलोचनाबाट बच्दैन। सुप्रीम कोर्टले affirmative action उल्ट्याएको छ, मिडिया र राजनीतिमा खुला विरोध हुन्छ।
४. आप्रवासनबाट नवीकरण बनाम सोभियत अलगाव
सोभियत संघले आफ्ना नागरिकलाई बाँधेर राख्थ्यो। अमेरिका आप्रवासी आकर्षित गर्छ, जसले जीडीपीमा ०.५% वृद्धि ल्याउँछ (IMF अनुसार)।
५. सक्रिय नागरिक समाज बनाम राज्य नियन्त्रण
अमेरिकामा स्वतन्त्र प्रेस, अदालत र नागरिक समाज सक्रिय छ। सोभियत संघमा यी थिएनन्।
ऐतिहासिक सन्दर्भ: सोभियत पतनका चरण
ब्रेझनेभ युग (1964–82): सुस्त वृद्धि, भ्रष्टाचार, सैन्य बोझ।
अफगान युद्ध (1979–89): महँगो र हानिकारक।
पेरेस्त्रोइका र ग्लासनोस्त (1985–91): सुधारले प्रणाली हल्लाइदियो र पतन भयो।
फर्ग्युसन भन्छन्: साम्राज्य प्रायः अचानक ढल्छन्—बाहिर स्थिर देखिँदै।
दाँवमा के छ: चीनसँग शीतयुद्ध II
फर्ग्युसन यो बहसलाई “शीतयुद्ध II” को सन्दर्भमा राख्छन्। जसरी सोभियत संघले अमेरिकासँग प्रतिस्पर्धा गर्यो, आज अमेरिका चीनसँग भिडिरहेको छ। चीन एआई, क्वान्टम र हरित प्रविधिमा ठूलो लगानी गरिरहेको छ।
यदि अमेरिका भित्रैबाट कमजोर भयो भने, चीनले नेतृत्व गर्न सक्छ।
निष्कर्ष: उपयोगी तर अधूरो तुलना
नील फर्ग्युसनको के हामी सोभियत संघजस्ता भयौं? भविष्यवाणी होइन, चेतावनी हो। उनले अमेरिका देखाउँछन्: बूढो नेतृत्व, ऋण, गिरिरहेको विश्वास, वैचारिक कट्टरता—यी वास्तविक खतरा हुन्।
तर अमेरिका सोभियत संघ होइन। उसको लोकतान्त्रिक, आर्थिक र सांस्कृतिक लचकता अझै बलियो छ। पतन निश्चित छैन, तर सुधार पनि ग्यारेन्टी छैन।
मुख्य सबक: साम्राज्यहरू भित्रैबाट ढल्छन्। अमेरिकासँग अझै समय छ—तर प्रश्न यो हो: इच्छाशक्ति छ कि छैन?
यदि नील फर्ग्युसन सही छन् भने: अमेरिका कसरी सोभियत-जस्तो पतनबाट बच्न सक्छ?
इतिहासकार नील फर्ग्युसनको तुलना—अमेरिकालाई पतन-पूर्व सोभियत संघसँग मिलाउनु—एक चेतावनी हो। यदि अमेरिका साँच्चै क्षयका लक्षण देखाइरहेको छ भने प्रश्न उठ्छ: समाधान के हो? अमेरिका पुनर्जीवित हुन र सोभियत-जस्तो भाग्य टार्न के गर्नुपर्ने हुन्छ?
तीन व्यापक उपायहरू देखिन्छन्: जनसांख्यिक नवीकरणका लागि आप्रवासन, रणनीतिक बोझ बाँड्न बहुध्रुवीयता, र भारतजस्ता देशसँग समानतामा आधारित साझेदारी। तर विडम्बना के छ भने, आजको अमेरिका यी तीनै कुराप्रति गहिरो रूपमा प्रतिरोधी देखिन्छ।
आप्रवासन: नवीकरणको इन्जिन
किन जरुरी छ
दुई शताब्दीभन्दा लामो समयदेखि आप्रवासन अमेरिकाको गुप्त शक्ति हो। यसले श्रम शक्ति ताजा बनाएको छ, नवप्रवर्तनलाई गति दिएको छ, र सामाजिक ऊर्जा पुनर्जीवित गरेको छ। घट्दो जन्मदर र वृद्ध नेतृत्वबीच, ठूलो मात्रामा आप्रवासन नै जनसांख्यिक ठहराव रोक्ने सबैभन्दा प्रभावकारी उपाय हो।
नवप्रवर्तन: फर्च्युन 500 कम्पनीमध्ये झण्डै आधा आप्रवासी वा उनीहरूको सन्तानले स्थापना गरेका हुन्।
जनसांख्यिकी: आप्रवासनले श्रम शक्ति युवा राख्छ, जसले युरोप वा जापानभन्दा अमेरिकालाई बढी गतिशील बनाउँछ।
आर्थिक वृद्धि: IMF को अनुमान अनुसार, हालको आप्रवासनले वार्षिक अमेरिकी जीडीपीमा 0.5% वृद्धि गरेको छ।
किन विरोध छ
तर आप्रवासन अमेरिकी राजनीतिमा सबैभन्दा विभाजक विषय बनेको छ। सन् 2021 देखि 10 मिलियनभन्दा बढी आप्रवासी सीमा पार गर्दा पकडिनु “अराजकता” को कथा बनाइन्छ। कठोर नीतिहरू, नाटिविस्ट राजनीति र दलगत ठप्प अवस्थाले ठुलो मात्रामा व्यवस्थित आप्रवासनलाई असम्भव बनाएको छ—ठ्याक्कै त्यही कुरो जुन अमेरिकालाई चाहिन्छ।
बहुध्रुवीयता: साम्राज्यिक बोझ बाँड्नु
किन जरुरी छ
फर्ग्युसन भन्छन् अमेरिका पनि सोभियत संघझैं “imperial overstretch” मा फसिरहेको छ। 750+ विदेशी अड्डा, NATO को ग्यारेन्टी, समुद्री मार्गहरूको सुरक्षा, र लामो समयका सैन्य हस्तक्षेपहरूले अमेरिका थकाइदिएको छ।
बहुध्रुवीय व्यवस्था हुँदा जिम्मेवारी बाँडिनेछ। अमेरिका नेता रहनेछ तर एक्लै होइन। आजको विश्वमा चीन, भारत, युरोप, जापान जस्ता शक्तिहरू उभिएका छन्।
किन विरोध छ
तर वाशिंगटन अझै पनि एकध्रुवीय सोचमा अडिएको छ। नीतिनिर्माताले बहुध्रुवीयतालाई “गिरावट” ठान्छन्, “अनुकूलन” होइन। जनमत पनि “वैश्विक नेतृत्व गुम्ने” डर गर्छ। नतिजा: अमेरिका सोभियत संघले गरेको गल्ती दोहोर्याइरहेको छ—अत्यधिक बोझ बोक्ने।
भारतसँग समान साझेदारी: साँचो सहयोगी
किन जरुरी छ
यदि अमेरिका बोझ बाँड्न चाहन्छ भने उसलाई साँचो साझेदार चाहिन्छ—केवल अधीनस्थ सहयोगी होइन। भारत प्राकृतिक विकल्प हो—जनसंख्या, अर्थतन्त्र र रणनीतिक अवस्थाका कारण।
समान साझेदारीले:
हिन्द-प्रशान्तमा स्थिरता ल्याउनेछ।
व्यापार, प्रविधि र नवप्रवर्तन सहकार्य बढाउनेछ।
विश्वव्यापी शासन (UN सुधार, WTO पुनर्जीवन, जलवायु कारबाही) सन्तुलनमा ल्याउनेछ।
किन विरोध छ
तर अमेरिकी अभिजात्य वर्ग प्रायः भारतसँग पितृसत्तात्मक व्यवहार गर्छ—लोकतन्त्र वा मानवअधिकारमा उपदेश दिने शैलीमा। रणनीतिक विश्वास अझै कमजोर छ: अमेरिकाले भारतलाई “रूसतर्फ झुकेको” वा “कनिष्ठ साझेदार”का रूपमा हेर्छ। संरक्षणवाद र भारतको आत्मनिर्भरता नीतिले पनि सम्बन्धमा टकराव ल्याएको छ।
यदि सोच बदलिएन भने, अमेरिका त्यही साझेदार गुमाउनेछ जसले उसको बोझ बाँड्न सक्थ्यो।
निष्कर्ष: विरोधाभासको विडम्बना
यदि फर्ग्युसन सही छन् भने अमेरिकाको बाटो स्पष्ट छ:
ठूलो मात्रामा, व्यवस्थित आप्रवासनलाई स्वीकृति दिनु।
बहुध्रुवीयतालाई आत्मसात् गर्नु र जिम्मेवारी बाँड्नु।
भारतजस्ता उदीयमान शक्तिसँग समानतामा आधारित साझेदारी गर्नु।
तर अमेरिका यी सबैको प्रतिरोध गर्छ। आप्रवासीलाई डरिन्छ, बहुध्रुवीयतालाई अस्वीकारिन्छ, भारतलाई बराबरीको हैसियत दिइँदैन।
यही अमेरिकी पतनको विरोधाभास हो। समाधानहरू छन्—तर राजनीतिक, सांस्कृतिक र संस्थागत जडताले ती असम्भव देखाउँछ। सोभियत संघले सुधारलाई कमजोरी ठानेर ढिला गर्यो र पतनलाई छिटो बनायो। प्रश्न यो हो: अमेरिका अझै समयमै सचेत हुन्छ कि हुँदैन?
यदि नील फर्ग्युसन सही छन् भने: अमेरिकाको भविष्यमा नवीकरण कि कठोरता
प्रस्तावना: चेतावनी र सुधारको झ्याल
जून 2024 मा इतिहासकार नील फर्ग्युसनले द फ्री प्रेस मा We’re All Soviets Now प्रकाशित गरे। यो तुलना जानाजानी असहज बनाउने किसिमको थियो: उनको तर्क थियो कि अमेरिका सोभियत संघ पतन-पूर्व अवस्थामा पुगेको छ। उनले धेरै समानताहरू देखाए—बूढो नेतृत्व, खोक्रो आर्थिक मजबुती, वैचारिक जडता, सामाजिक पतन, र साम्राज्यिक अति-विस्तार—जसले सतही शक्तिको पछाडि लुकेको संरचनात्मक कमजोरी देखाउँछ।
कतिपयलाई यो तुलना बढाइचढाइ जस्तो लाग्यो। अमेरिका पूँजीवादी लोकतन्त्र हो, केन्द्रीयकृत साम्यवादी राज्य होइन। यसको अर्थतन्त्र अझै विश्वकै सबैभन्दा नवप्रवर्तनशील छ, सेना सबैभन्दा शक्तिशाली छ, र संस्कृति विश्वभर प्रभावशाली छ। तर फर्ग्युसनको चेतावनी असरदार भयो किनकि यसले गहिरो सत्य देखायो: साम्राज्यहरू प्रायः बाह्य आक्रमणले होइन, भीतरी थकान, जडता र इनकारले ढल्छन्।
यदि फर्ग्युसन सही छन् भने असली चुनौती केवल रोग पत्ता लगाउने होइन, औषधि खोज्ने हो। अमेरिकाले नवीकरणका लागि के गर्नुपर्छ? कुन कदमहरूले सोभियत-जस्तो पतन टार्न सक्छ?
तीन प्रमुख उपायहरू छन्:
जनसांख्यिक नवीकरणका लागि आप्रवासन।
रणनीतिक अस्तित्वका लागि बहुध्रुवीयता।
भारतजस्ता उदीयमान शक्तिसँग समान साझेदारी।
यी सबै ऐतिहासिक दृष्टान्त र स्पष्ट तर्कसहित छन्। तर विडम्बना के छ भने, आजको अमेरिका यी तिनै उपायलाई अस्वीकार गरिरहेको छ।
आप्रवासन: नवीकरणको साधन
जनसांख्यिक चुनौती
अमेरिका, अन्य विकसित समाजहरू जस्तै, वृद्ध हुँदैछ। जन्मदर प्रतिस्थापन स्तर (2.1) भन्दा तल 1.6 मा झरेको छ। जीवन प्रत्याशा स्वास्थ्य संकटका कारण स्थिर छ। यदि जनसांख्यिक नवीकरण भएन भने अमेरिका पनि सोभियत संघको अन्तिम कालजस्तै ठहरावमा फस्न सक्छ।
इतिहास हेर्दा आप्रवासन नै अमेरिकाको ठूलो औषधि हो। यसले श्रमशक्ति ताजा बनायो, आर्थिक वृद्धि बढायो, र सांस्कृतिक ऊर्जा ल्यायो। आयरिश, इटालियन, यहूदी, एशियाली, लातिनी—हरेक आप्रवासी लहरले अमेरिका पुनर्जीवित गर्यो।
आज आप्रवासी र उनीहरूको सन्तान श्रमशक्ति वृद्धिमा आधा योगदान दिन्छन्। उद्यमिता, विज्ञान, र नवप्रवर्तनमा तिनीहरूको अनुपात बढी छ। सिलिकन भ्याली आप्रवासी बिना कल्पना गर्न सकिन्न।
अमेरिका को गुप्त हतियार
वैश्विक प्रतिस्पर्धामा आप्रवासन अमेरिकाको विशिष्ट शक्ति हो। चीन तीव्र गतिमा बूढो हुँदैछ, युरोप र जापान झन् गहिरो संकटमा छन्। तर अमेरिका आप्रवासनलाई अपनाएर युवा र गतिशील रहन सक्छ।
साथै, आप्रवासनले अमेरिकाको सॉफ्ट पावर बढाउँछ। यसले अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धलाई गहिरो बनाउँछ र विश्वसमाजसँग अमेरिका जोडिन्छ।
विरोधाभास
तर आप्रवासन आज अमेरिकाको सबैभन्दा विवादास्पद विषय हो। 2021 देखि दक्षिणी सीमामा 10 मिलियनभन्दा बढी आप्रवासी भेटिएका छन्। यसले “अराजकता” को कथा बनाएको छ। दलगत ध्रुवीकरण र नाटिविस्ट राजनीतिले ठूलो मात्रामा व्यवस्थित आप्रवासन असम्भव बनाएको छ।
यदि अमेरिका आप्रवासनलाई नवीकरणको साधनका रूपमा स्वीकार्दैन भने, सोभियत-जस्तो संकट उसलाई समाउन सक्छ।
बहुध्रुवीयता: अस्तित्वको बाटो
साम्राज्यको बोझ
फर्ग्युसनले अर्को समानता देखाउँछन्: साम्राज्यिक अति-विस्तार। सोभियत संघझैं अमेरिका पनि अति-प्रतिबद्ध छ। 750–800 विदेशी सैन्य अड्डा, दर्जनौं देशहरूको सुरक्षा ग्यारेन्टी, 800 अर्ब डलरभन्दा बढीको वार्षिक रक्षा खर्च—यी सबै सोभियत बोझ सम्झाउँछन्।
शीतयुद्धपश्चात् अमेरिकाले एकध्रुवीयता स्थायी ठानेर युद्ध र हस्तक्षेपमा खरबौं डलर खर्च गर्यो। परिणाम: थकान, घाटा, र घट्दो विश्वास।
बहुध्रुवीयता कस्तो हुन्छ
बहुध्रुवीयता पराजय होइन, वास्तविकता हो। चीन, भारत, युरोप, जापान जस्ता शक्तिहरू अब वास्तविक छन्। जिम्मेवारी बाँड्दा अमेरिकाको बोझ कम हुनेछ।
G20 अधिक संतुलित आर्थिक शासन देखाउँछ।
ASEAN, अफ्रिकी संघ, Mercosur जस्ता क्षेत्रीय संस्थाहरू जिम्मेवारी लिन्छन्।
BRICS+ शक्ति सन्तुलनमा परिवर्तन देखाउँछ।
यसले अमेरिकालाई घरेलु क्षेत्रमा लगानी गर्न मौका दिनेछ।
विरोध
तर अमेरिकी राजनीतिक संस्कृति अझै वर्चस्ववादी सोचमा छ। नीतिनिर्माताले बहुध्रुवीयतालाई “गिरावट” ठान्छन्, “अनुकूलन” होइन। जनमत पनि नेतृत्व गुम्ने डर गर्छ। यसरी अमेरिका सोभियत संघको गल्ती दोहोर्याइरहेको छ।
भारतसँग समान साझेदारी
किन भारत महत्त्वपूर्ण छ
यदि अमेरिका बोझ बाँड्न चाहन्छ भने उसलाई साँचो साझेदार चाहिन्छ। भारत यसका लागि प्राकृतिक विकल्प हो। 1.4 अर्ब जनसंख्या, तीव्र आर्थिक वृद्धि, र रणनीतिक अवस्थाका कारण भारत 21औं शताब्दीको शक्ति सन्तुलनमा केन्द्रीय छ।
भारत चीनजस्तो प्रतिद्वन्द्वी होइन, न युरोपजस्तो आश्रित। यसले पैमाना, वृद्धि, र लोकतान्त्रिक मूल्य दिन्छ।
अमेरिका-भारत सम्बन्ध
1947 देखि 1990 सम्म सम्बन्ध तनावपूर्ण रहे। 2005 को परमाणु सम्झौताले नयाँ अध्याय खोल्यो। 2020 दशकमा Quad र प्रविधि सहकार्यले सम्बन्ध अझ गहिरो बनायो।
तर विश्वास अझै कमजोर छ। अमेरिका प्रायः भारतसँग पितृसत्तात्मक व्यवहार गर्छ, जबकि भारत रणनीतिक स्वतन्त्रता खोज्छ।
समानताको दिशामा
साँचो साझेदारीका लागि अमेरिका भारतलाई बराबरीको दर्जा दिनुपर्छ:
भारतलाई UNSC स्थायी सदस्यता समर्थन।
व्यापारमा भारतको विकास आवश्यकता स्वीकार।
भारतका घरेलु नीतिलाई सम्मान।
प्रविधि, जलवायु, सुरक्षा क्षेत्रमा संयुक्त पहल।
विरोध
तर अमेरिका अझै हिचकिचाउँछ। उसको राजनीतिक संस्कृति बराबरी स्वीकार्न तयार छैन। यसरी अमेरिका त्यही साझेदार गुमाउन सक्छ जसले उसको बोझ बाँड्न सक्छ।
सुधारका अवरोध
उपायहरू स्पष्ट छन्। तर तीन अवरोध छन्:
घरेलु राजनीति: आप्रवासन सुधार ध्रुवीकरणमा फस्छ। संरक्षणवादले भारतसँग व्यापार रोक्छ।
संस्थागत जडता: पेन्टागन र विदेश नीति प्रतिष्ठान वर्चस्वमा अडिएको छ।
सांस्कृतिक असाधारणता: “अपरिहार्य राष्ट्र” को छवि बराबरीलाई अस्वीकार गर्छ।
यी सबै सोभियत समस्याजस्तै छन्—जसले अन्ततः पतन ल्यायो।
सोभियत पतनबाट सबक
सोभियत संघ बाहिरी शत्रुका कारण होइन, भित्री कमजोरीका कारण ढल्यो। जब गोर्बाचेभले सुधार ल्याए, धेरै ढिलो भइसकेको थियो।
अमेरिकासँग अझै समय छ। उसको लोकतान्त्रिक संस्था, नागरिक समाज र गतिशील अर्थतन्त्र अझै सबल छन्। तर इनकारले समय छोट्याउँछ।
निष्कर्ष: नवीकरण कि कठोरता
यदि फर्ग्युसन सही छन् भने, अमेरिका चौराहेमा छ। बाटो स्पष्ट छ:
आप्रवासनलाई नवीकरणको साधन बनाउनु।
बहुध्रुवीयतालाई आत्मसात् गर्नु।
भारतजस्ता देशसँग साँचो साझेदारी गर्नु।
तर अमेरिका यी सबै अस्वीकार गर्छ। यही विरोधाभास हो। सोभियत संघले पनि सुधारलाई कमजोरी ठानेर ढिला गर्यो र ढल्यो।
प्रश्न यही छ: के अमेरिका नवीकरण रोज्छ वा वर्चस्वमा अडेस लागेर आफ्नै बोझले ढल्छ?
प्रविधिका प्रतिपक्षीहरू: अर्बपतिहरूको प्रवृत्ति, पीडितहरूमा हमला, र सहानुभूतिको अन्त्य
आजको संसारमा, जहाँ डेटा र धन नै सर्वोपरि छन्, अर्बपतिहरूको प्रवृत्ति एकदम स्पष्ट छ: त्यहाँ जाऊ जहाँ प्रतिरोध छैन। पीडित र बिनाशक्ति भएका मानिसहरूलाई लक्षित गर। किनभने उनीहरूले भोट दिन सक्दैनन्। उनीहरूले चुनावको लागि पैसा दिन सक्दैनन्। उनीहरूसँग लेख लेख्ने अखबार वा टेलिभिजनको पहुँच छैन। उनीहरूसँग कुनै औपचारिक शक्ति छैन।
यो प्रवृत्ति नयाँ होइन। तर प्रविधि अर्बपतिहरूको युगमा—जहाँ कोड नै कानुन हो र पूँजी नै देवता—यो प्रवृत्ति अझ खतरनाक बनेको छ।
एलन मस्क बनाम USAID: बिनाशक्ति भएका मानिसहरूलाई लक्षित गर्ने रणनीति
एलन मस्कले USAID सँग जुन जंग छेडेका छन्, त्यसलाई हेरौं। किन? किनकि USAID बाट सहायता प्राप्त गर्नेहरू—शरणार्थीहरू, गरिब ग्रामीण समुदायहरू, द्वन्द्वग्रस्त क्षेत्रका महिला र बालबालिका—अमेरिकी राजनीतिमा आवाजविहीन छन्।
मस्कको राजनीतिक प्रवृत्ति न्यायतर्फ होइन, शक्ति र प्रभावतर्फ केन्द्रित छ। उनी बुझ्छन् कि रक्षा ठेकेदारहरूसँग कंग्रेसमा समर्थन छ, तेल कम्पनीहरूले चुनाव फण्ड गर्छन्, तर सोमालियाका भोकमरी पीडितहरू वा हैटीका विस्थापित महिलाहरूले त्यो गर्न सक्दैनन्।
हो, यो पनि सत्य हो कि सहायता क्षेत्र आफैंमा त्रुटिपूर्ण छ। वासिङ्टन, डी.सी.मा बसेका केही NGO हरूले "गरिबहरूको नाममा" पैसा उठाएर विलासी जीवन बिताउँछन्। तर त्यस्तै प्रकारको बृहत् प्रणाली रक्षा मन्त्रालय र वाल स्ट्रिटमा पनि पाइन्छ। तर अर्बपतिहरूले तिनीहरूलाई लक्षित गर्दैनन्। किन? किनभने तिनीहरूसँग शक्ति छ।
USAID माथि हमला गर्नु सुधार होइन—यो त राजनीतिक नाटक हो।
पीटर थिएल, पलान्टिर र "प्रवासन नियन्त्रण" को क्रूर दक्षता
अब पीटर थिएलको पलान्टिरलाई हेरौं, जसले "प्रवासन नियन्त्रण" लाई कुशल बनाउन खोज्दैछ। यस नजरियामा प्रवासीहरू कुनै सपना देख्ने मानिस होइनन्, श्रमिक होइनन्—उनीहरू डाटामा परिणत गरिएका समस्याहरू हुन्, जसलाई ‘सुल्झाउनु’ पर्छ।
तर यदि राज्यको उद्देश्य जीवन बचाउनु हो भने—पहिले सडक दुर्घटनाहरूलाई किन न समाधान गरिन्छ?
प्रविधिको माध्यमबाट आजको दिनमा यस्तो प्रणाली बनाउनु सम्भव छ—जहाँ कुनै पनि सवारीले गतिसिमा नाघ्दा नम्बर प्लेट ट्र्याक भइ जरिवाना बैंक खाताबाट स्वतः कटौती हुन्छ।
तर हामी त्यो गर्दैनौं।
किन? किनकि कार चालकहरू भोट गर्छन्, उनीहरू आवाज उठाउँछन्, उनीहरूसँग प्रतिनिधित्व छ। यदि तिनीहरूलाई निरन्तर निगरानीमा राख्ने हो भने—राजनीतिक विरोध हुन्छ।
तर अप्रवासीहरू? विशेषगरी कागजविहीनहरू? तिनीहरूसँग न भोट छ, न वकिल, न आवाज। त्यसैले अर्बपतिहरूको प्रवृत्ति त्यहीँ केन्द्रित हुन्छ।
काल्पनिक चेतावनी: ‘Deported’ र ‘Empty Country’
यो सोच अब केवल नीतिमा सीमित छैन—यो अब कथा पनि बनिसकेको छ।
Deported (https://a.co/d/b8ypLha) उपन्यासमा मुख्य पात्र ओरलियन सोल एक यस्तो मानिस हो जसको कुनै देश छैन। उसलाई देश-देश धकेलिन्छ—जसरी फाल्ने वस्तुहरूलाई गर्छन्। तर उसले आत्मसमर्पण गर्दैन। ऊ एउटा नयाँ राष्ट्र बनाउँछ—सहानुभूति र प्रतिरोधमा आधारित।
त्यस्तै Empty Country (https://a.co/d/1tbWdUq) मा कल्पना गरिएको छ—यदि अमेरिका भित्रका सबै अप्रवासीहरू एकै दिन हिँडेर बाहिर जान्छन् भने के हुन्छ? देश थलिन्छ। उत्पादन ठप्प हुन्छ, अस्पताल, फार्म, र रेष्टुरेन्टहरू बन्द हुन्छन्। शहरहरू सुस्त हुन्छन्।
यसले देखाउँछ—जसलाई अदृश्य ठानिएको थियो, त्यही देशको मेरुदण्ड रहेछन्।
सहानुभूति बिना प्रविधि एक बंजर मरुभूमि हो
साँच्चै भन्नुपर्दा, मंगल ग्रहको यात्रा पीडादायक हुनेछ। कुनै पनि ब्रान्डिंग वा अरबपतिहरूको चकमकिलो व्यक्तित्वले त्यसलाई सुखद बनाउँदैन। यो ६ महिनाको एउटा टिनको डब्बामा कैद हुने अनुभव हो।
तर मंगल यात्रा मात्र प्रतीक हो—यो मानसिकता देखाउँछ: प्रविधि अर्बपतिहरू अब यस्तो संसारबाट भाग्न चाहन्छन् जुन उनीहरूले नै बिगारेका हुन्।
उनीहरू समाधान चाहँदैनन्—उनीहरू पलायन चाहन्छन्।
यो कुनै दृष्टिकोण होइन—यो जिम्मेवारीबाट भाग्नु हो।
अब समय आएको छ पुनःसंरचनाको
प्रवासन नियन्त्रणको इन्जिन निर्माण गर्नु वा मंगल ग्रहतर्फ भाग्नुको सट्टा—किन न हामीले हाम्रो संसारलाई जरा देखि पुनःसंरचना गरौं?
A Reorganized UN (https://a.co/d/6YsXach) मा हामी यस्तो नयाँ संयुक्त राष्ट्रसंघको परिकल्पना गर्छौं जुन जनताले बनाएको, जनताको लागि होस्।
Rethinking Trade (https://a.co/d/ac95v1i) मा हामी यस्तो व्यापार प्रणालीको प्रस्ताव गर्छौं जसले सबलाई न्याय देओस्।
A 2T Cut (https://a.co/d/d7U4DtR) मा हामी सैन्य खर्च घटाएर शिक्षा, स्वास्थ्य, र जलवायु सुरक्षामा लगानीको खाका कोर्छौं।
यी यूटोपिया होइनन्—यी त अस्तित्व बचाउने खाका हुन्।
निष्कर्ष: सहानुभूति नै साँचो दक्षता हो
सभ्यताको वास्तविक मापन यो होइन कि तपाईं कसरी चाँडो कसैलाई देशनिकाला गर्न सक्नुहुन्छ, वा कसरी टाढा अन्तरिक्षमा पुग्न सक्नुहुन्छ।
सभ्यताको वास्तविक मापन हो—तपाईं कत्तिको गहिरो रूपमा ती मानिसहरूको हेरचाह गर्नुहुन्छ, जसको न भोट छ, न पैसा, न आवाज।
मधेसी जनअधिकार फोरम लोकतान्त्रिकका नेता जितेन्द्र देव विगतमा नागरिकता अध्ययनसम्बन्धी कार्यदलका अध्यक्षसमेत भइसकेका अनुभवी सभासद हुन् । संविधानको मस्यौदामा उल्लेख गरिएको नागरिकतासम्बन्धी प्रावधानबारे मधेसमा विरोधका आवाजहरु आइरहेका बेला देवचाँहि त्यति असन्तुष्ट देखिएनन् । ......
मस्यौदामा उल्लेखित ‘आमा र बाबु’बारे उनले टिप्पणी गर्दै यसमा महिलावादीहरुको चासो बढी रहेको बताए
। सीडीओ कार्यालय जाँदा बुबाको मात्रै नागरिकता बोक्दा हुनेमा अब आमाको पनि बोकेर जानुपर्ने उनले बताए । ...... जहाँबाट पनि आएर नागरिकता लिन्छ भने हामी आदिवासी रैथाने मधेसीहरुलाई असर गर्छ । हाम्रो अवसर खोसिन्छ, राजनीतिक पावर सेयर हुन्छ । चाहे त्यो पहाडबाट आओस् कि युपी बिहारबाट । ...... सन्तुलित हुनुपर्छ । कठोरका नाममा राजा महेन्द्रवादी चिन्तनले नेपाललाई दुर्घटनामा लैजान्छ । नरम र फ्लेग्जिबल भन्ने नाममा हाम्रो देशको संवेदनशीलतालाई पनि नबुझेको अवस्थामा जटिलता ल्याउँछ । ......
पूर्वी नेपाल, उत्तरी नेपाल र सुदूर पश्चिम नेपालमा पनि नागरिकताको समस्या छ । सेती महाकालीका मान्छेहरुले हरेक दिन धार्चुला, कुमाऊ, गढवालका मान्छेहरुसँग विवाह गर्छन् । एउटै भाषा हो, भूगोल हो, विहाबारी हुन्छ । उत्तरी नेपालको भोट क्षेत्रमा तिब्बतीहरुसँग त्यस्तै सम्वन्ध छ ।
.....
हाम्रै नेपालमा आर्मी, पुलिसमा दार्जीलिङ सिक्किमका मान्छे छन् । ठूलो पदमा पुगेका छन् ।
...... खुला सीमा छ । रोटी र बेटीको सम्वन्ध पनि छ । यो कन्टेक्स्टमा हामीले दुबै कुरामा ध्यान दिनुपर्छ । साह्रै कठोर भएर अन्य मुलुकको नक्कलतिर गयौं भने पनि समस्याको समाधान हुँदैन । साह्रै नरम भइयो भने पनि विदेशीहरुले सजिलै नागरिकता लिन पाउने अवस्था आयो भने नेपाललाई गाह्रो हुन्छ । ...... म एमालेमा छँदा मनकुमार गौतमले केन्द्रीय समितिमा राखेको कुरा म अहिले सम्झिरहेको छु । उहाँले भन्नु भो कि कमरेड, सुन्नुस्, म पहाडिया बाहुनको छोरा म एउटा मधेसीलाई नागरिकता लिन सीडीओ कहाँ जाँदा मेरो कुरा तुरुन्तै सुनिन्छ । मनकुमारले झुटो कुरा गर्दैन भनेर विश्वास गर्छ ।
तर, धोती लगाएको एउटा राजवंशीले लिएर गयो भने सुनिँदैन ।
....... त्यो मनोविज्ञान नेपालमा छ ।
उत्तर, पश्चिम र पूर्वमा लिने र दिने दुबै पहाडी समुदायको हुन्छ र कुनै समस्या छैन । यता लिन चाहने र सिफारिस गर्ने मधेसी तर, दिन पहाडी भएकाले केही मनोवैज्ञानिक कारणले जटिलता छ । यो ठूलो फ्याक्टर छ ।
भ्रष्टाचार पनि छ । कानूनी व्यवस्था बहुअर्थी प्रावधानले सीडीओहरुलाई मनखुसी गर्न सजिलो भयो । .....
नागरिकतासम्वन्धी अन्तरिम संविधानको व्यवस्थालाई कायम राख्नुपर्छ र जन्मसिद्ध नागरिकका सन्तानले वंशजको नागरिकता पाउनुपर्छ
..... अन्तरिम संविधानअनुसार वंशजका आधारमा कुनै पनि व्यक्तिको जन्म हुँदाको बखत निजको आमा वा बुबा मध्ये एक कोही नेपालको नागरिक रहेछ भने उसले वंशजको नागरिकता पाउँछ । अहिले प्रस्तावित मस्यौदामा जन्मिँदाको बखत बुबा र आमा दुबै नेपाली नागरिक हुनुपर्नेछ । ..... कडा कुरा गर्ने हो भने अन्तरिम संविधानभन्दा पछाडि फर्कियो । पश्चगामी भयो । जबकि अन्तरिम संविधानको त्यो व्यस्वथाले राष्ट्रलाई कुनै क्षति पुर्याएको थिएन । ...... नेपाली नागरिकहरुले सरल ढंगले नागरिकता पाउने व्यवस्था हुन्छ । अहिले सही नाराका आधारमा गलत मान्छेहरुले राजनीति गर्न खोजेका छन् त्यो पनि समाप्त हुन्छ । ...... अहिले सीडीओ कार्यालयहरुले जुन दिन उसले जन्मसिद्ध नागरिकता पाएको छ, त्योभन्दा पछि जन्मिएकाहरुलाई मात्रै नागरिकता दिएको छ । त्यसअघि जन्मिएकालाई दिएको छैन र अंगीकृतको धाराबाट आउनुस् भनेको छ । ...... उसलाई नागरिकता नदिने हो भने न भारतको हुने भयो न नेपालको । त्यसलाई हामीले मानवताको दृष्टिकोणबाट हेरेको थियौं । तर, नेपाली राजनीतिज्ञ र ब्युरोक्रेसीको सकारात्मक दृष्टिकोण नभएकाले मधेसले त्यो नारालाई छोडिदियो । ...... चित्त दुखाइ ठूलो छैन हाम्रो । कुरा के छ भने बुबाको नागरिकता मात्र लिएर सीडीओ अफिस आउँदा हुनेमा अब आमाको पनि लैजानुपर्ने भयो । तर, अर्को जटिलता के छ भन्दा मुस्लिम समुदायमा एउटा पुरुषले दुई-तीनवटासम्म श्रीमती ल्याएको हुन्छ । कान्छीसँग बसेपछि जेठीको सन्तानका लागि नागरिकता दिन सकारात्मक भइदिँदैन । बाबुले सहयोग नगरेसम्म आमाको मात्र नगरिकताका आधारमा नागरिकता नपाउने भयो । ......
बालुवाटार बैठकमा मैले के भनेको छु भने मजस्तो रैथाने मधेसीलाई नागरिकताको कुनै समस्या छैन । कन्फ्युजन परेको छ, त्यसलाई हटाऔं । महिलावादीहरुको कुरा तपाईहरु सम्बोधन गर्नुस् ।
........ अर्को, महिलावादीले जुन कुरा उठाएका छन् । उनीहरुले महिला नेपालको नागरिक भएको हकमा अंगीकृत नागरिकता दिने मस्यौदामा प्रस्ताव छ । उहाँहरुको माग नेपाली वंशजको चेली भएका हुनाले बुबा विदेशी भए पनि छोराछोरीले वंशजकै नागरिकता पाउनुपर्छ भन्ने छ । ...... बाबु पनि नेपाली नागरिक हो भने वंशजको पाउँछ । आमाकै नामबाट पनि नागरिकता लिन सकिन्छ । तर, बाबु विदेशी भएको हकमा छोराछोरी स्थायी बसोबास गरेको हो भने अंगीकृत नागरिकता पाउँछ । ....... खाली कन्सर्न के छ भने बाबु वंजशको नागरिक र आमा वैवाहिक अंगीकृतको सन्तानले वंशज पाउने कि नपाउने भन्ने हो । अहिले पाउँदै आएका छन् तर, नयाँ व्यवस्था गर्दा अंगीकृत मात्रै पाउने भए भन्ने कुरा मधेसमा उठाइएको छ ...... बुबा वंशज छ र आमा वैवाहिक अंगीकृत छ भने तीनका सन्तानले के नागरिकता पाउने भन्ने मात्र हो । यसले वंशजको व्यवस्था गरेको छ । तर, हामीले बुझाउन सकेनौं । ....... मधेसका जनतालाई के परेको छ भने एकजना अंगीकृत छ भने सन्तान पनि अंगीकृत हुन्छ । ......
राष्ट्रपति, उपराष्ट्रपति, प्रधानमन्त्री, प्रधानन्यायाधीश, प्रतिनिधिसभाको सभामुख, राष्ट्रिय सभाको अध्यक्ष, प्रदेश प्रमुख, मुख्यमन्त्री, प्रदेश सभाका सभामुख र सुरक्षा निकायका प्रमुखको पदमा वंशज भनिएको छ । करिव करिव यो ठीकै छ ।
मेक्सिको बाट अमेरिका मेक्सिकन हरु छिर्न खोजे जस्तै भारतीय हरु नेपाल छिर्न खोजे भन्ने अचम्म को माइंडसेट। बरु मेक्सिको बाट मेक्सिकन मात्र होइन नेपाली पनि छिरी रहेका छन, अमेरिका लाई आत्थु आत्थु छ।
मधेसी ले बोर्डर क्रॉस गरेर बिहे गरेको होइन। बिहेबारी भैरहेको ठाउँ मा ब्रिटिश र राणा ले मिलेर अप्राकृतिक बॉर्डर राखेको हो। त्यो बिहेबारी लाई जमाइका को मान्छे अमेरिका गएर बिहे गरेको केटेगरी मा राख्न मिल्दैन। फेरि त्यो बिहेबारी ले गर्दा जनसंख्या बढ्ने होइन। बुहारी आउँछ भने छोरी पनि त जान्छे। Number neutral कुरा हो। छोरी उता जाँदा भारत मा दोस्रो दर्जाको नागरिक भएर बस्नुपर्ने अवस्था छैन।
Economic migration इतिहास भरि भएको कुरा। दुनिया को नंबर एक कंगाल देश। पानी तराई बाट हिमाल जान्छ कि हिमाल बाट तराई? कंगाल देश बाट धनी देश जान्छन् मानिस, गएका पनि छन। सबभन्दा बढ़ी भारत गएका छन। भारत बाट अलि अलि जुन काम का सिलसिला मा आउँछन्, नागरिकता को सवाल मा तिनी हरु त गौण हुन। तिनी हरु किन आफ्नो भारतीय नागरिकता त्यागने मुर्खता गर्ने?
राणा जाए भाँड में। ब्रिटिश जाए भाँड में। बाहुन जाए भाँड में। नेपालका immigrant community खस हरुले अहिलेसम्म २-३ सय वर्ष देखि रहिआएको आफ्नो एकल जातीय राज्य (state) खाँटी स्थानीय वासिन्दा मधेसी र जनजाति माथि त्यत्रो क्रांति भइ सकेर पनि चोर ढोका बाट लादन खोजेको हो। २००६ अप्रिल क्रान्ति भयो लोकतन्त्र र मानव अधिकार स्थापित भयो। मधेसी क्रांति १ र २ ले संघीयता र समावेशीता स्थापित गर्यो। मधेसी ले समानता पाउँदैन भने मधेसी क्रांति ३ हुन्छ, मधेस अलग देश स्थापित हुन्छ। अब फेरि लोकतंत्र र संघीयता का लागि क्रान्ति हुँदैन।
तथाकथित राष्ट्रियता को सवाल मा पनि महेंद्र को पुजा गर्ने, नागरिकता को सवाल मा महेंद्र ले २०१९ मा कोरेको रेखा नै मानने भए कमल थापा को पार्टी ज्वाइन गर्ने भीम रावल ले। मधेस को बुहारी आजीवन दोस्रो दर्जाको नागरिक भएर बस्ने मधेस लाई मान्य छैन। चेतना भया। आमा र बाबु कि आमा वा बाबु वाला नौटंकी ले मधेसी लाई झुक्याउने प्रयास मुसहर व्यवहार हो।
कुरा सत्य र समानता को अझै होइन। आमा वा बाबु मा सहमति भै सकेको अवस्थामा गैर कानुनी र आपराधिक किसिम ले त्यस लाई उल्टाउने काम गरेका हरु जेल जाने कि नजाने? कुरा त्यहाँ अड्किएको छ।
वंशज र अंगीकृत वाला नौटंकी २०१९ मा महेंद्र ले शुरू गरेको। त्यसै लाई आधार मानने हो भने संविधान मा नेपालको माटो सुहाउँदो पंचायती प्रजातंत्र लाई पनि फिर्ता ल्याऊं। पहिलो र दोस्रो दर्जा को नागरिक भन्ने हुँदैन। लोकतन्त्रमा हुँदैन।
नेपाल अमेरिका होइन।
सबै भन्दा पहिला त नागरिकता वितरण गर्नु पर्यो। जो पीढ़ी दर पीढ़ी नेपालमा बसेको छ तर जग्गा जमीन नभएकोले नागरिकता पत्र पाएको छैन भने तिनले नागरिकता पत्र नपाउने, तिनका सन्तानले नागरिकता नपाउने अनि तिनले पीढ़ी दर पीढ़ी नागरिकता पत्र विहीन, भुमि विहीन भयेर अधोषित कमैया जीवन बिताउनु पर्ने अवस्था छ। तिब्बत भुटान बाट "नेपाली मुल" काले कमसेकम शरणार्थी उपाधि पाएका हुन्छन् --- यी विभेदमा परेका भूमिहीन मधेसी लाई त्यति पनि छैन।
नागरिकता समस्या सदा का लागि समाधान हुने संविधान मात्र मधेसी लाई मान्य छ। नागरिकता का लागि फेरि फेरि संघर्ष गरिरहनुपर्ने व्यवस्था मधेस लाई स्वीकार्य छैन।
यसको उपाय हो यो नया संविधान जारी हुँदा का बखत नेपाल मा स्थायी रुपले बसोवास गरिरहेका सबै लाई संविधान जारी भएको ६ महिना भित्र घर घर टोली पठाई नागरिकता पत्र प्रदान गरिनेछ भन्ने वाक्यांश राख्नु।
अहिले त गोजी मा एक सुका पैसा नभएको भोको मान्छे लाई, किन कराएको, भोक लागेको छ भने होटल मा गएर खाना खाऊ भने जस्तो हो। होटल मा गएर खान पैसा हुनुपर्यो। आफ्नो संतान लाई आमा वा बाबु का माध्यम ले नागरिकता दिलाउन पहिला त्यो आमा र बाबु सँग नागरिकता पत्र हुनुपर्यो।
नागरिकताजस्तो संवेदनशील र देशको दीर्घकालीन अस्तित्व तथा स्वतन्त्रतासँग सम्बन्धित विषयमा पर्याप्त छलफल हुनैपर्छ । नागरिकता नेपालीले सहजै प्राप्त गर्न सकुन् । तर त्यो विदेशीको स्वार्थपूर्तिको हतियार नबनोस् ....... मस्यौदा संविधानको धारा १२ (१) मा वंशजको नागरिकता प्राप्तिका अवस्थामध्ये बाबु र आमा नेपाली नागरिक भएमा ...... धारा ८ (७) मा ‘विदेशी नागरिकसंँग विवाह गरेकी नेपाली महिला नागरिकबाट जन्मिएको व्यक्तिको हकमा निजको नेपालमा जन्म भई नेपालमै स्थायी बसोबास गरेको र बाबुको नागरिकताको आधारमा निजले विदेशी मुलुकको नागरिकता प्राप्त गरेको रहेनछ भने निजले प्रचलित कानुन बमोजिम नेपालको अंगीकृत नागरिकता प्राप्त गर्न सक्नेछ’ भनिएको छ । ...... ‘जन्मको आधारमा नेपालमा नागरिकता नदिने तर विदेशीसँग विवाह हुँदा अंगीकृत नागरिकताको लागि पनि सन्तानको जन्म नेपालमा हुनुपर्ने । अनि फेरि अंगीकृत र वंशजमा विभेद किन ?’ .......
अंगीकृत र वंशजको नागरिकबीच विभेद पनि अहिलेको मस्यौदा संविधानले गरेको होइन । यस्तो व्यवस्था अन्तरिम संविधानमा पनि छ र त्यस अघिका संविधानमा पनि थियो ।
...... नेपाली महिलाहरूको अधिकार र प्रतिष्ठाको कुरामा लेखिकाद्वयको वास्तविक चिन्ता भए छिमेकी देशमा ठूलो संख्यामा विवाह गर्ने नेपाली महिलाले अंगीकृत नागरिकता प्राप्त गर्न सात वर्ष पर्खनुपर्ने अवस्थाबारे कुरा उठाउनुपर्ने होइन र ? ......... नेपाली महिलाहरूको नागरिकतासम्बन्धी अधिकारबारे केही नबोल्ने तर ज्वाइँहरूले नेपाली नागरिकता तुरुन्त पाउनुपर्ने र भान्जाभान्जीले वंशजको आधार नेपाली नागरिकता पाउनुपर्ने कुरामा मात्र अधिक जोड दिनुको रहस्य के होला ? ..... नेपाली नागरिकसँग विवाह गर्ने विदेशी महिलाले इज्जत–आमदअनुसार पति र सासु–ससुराले खानलाउन दिएनन् वा सम्पत्ति दिएनन् भने नेपालको कानुुन र सामाजिक परिवेशमा नेपालको अदालतमा मुद्दा दिन सक्छिन् । तर ज्वाइँले पत्नी वा सासु–ससुराले खानलाउन वा सम्पत्ति दिएनन् भनी कतै मुद्दा लाग्दैन भन्ने कुरा कानुनकी ज्ञाता सपनाजीलाई थाहा छैन भनी म कसरी प्रश्न गरौं ? ज्वाइँले मात्र होइन, भान्जाभान्जीले समेत यसरी मुद्दा दिन सक्दैनन् । यस्तो मुद्दा लाग्नसक्ने अभियान पनि सञ्चालन गर्ने कि ? त्यस्तै छिमेकी देशको संसदमा आजसम्म नेपालबाट बिहा गरेर गएकी कुनै चेलीको उपस्थिति किन भएन भनी लेखिकाद्वयले कहिल्यै सोच्ने कष्टसम्म गर्नुभएको छ ? के विदेशी महिलासँग विवाह गर्ने नेपालीका सन्तानले त्यहाँ वंशजको आधारमा नागरिकता पाउने गरेका छन् ? वा छिमेकी देशको ज्वाइँ पर्ने नेपालीले त्यहाँ नागरिकता प्राप्त गर्ने गरेका छन् ? के यस सन्दर्भमा ‘जननी, मातृभूमि र सृष्टिकर्ता’को अधिकारको कुरा उठ्न सक्दैन ? महिला र देशको आँखाबाट स्पष्ट देखिने यस्ता कुरा हेर्न लेखिकाद्वयलाई केले छेक्छ ? ....... त्यसो भए संसारका भारत, चीन, अमेरिका, जापान, जर्मनीजस्ता शक्तिशाली देशहरूले नागरिकतामा कडाइ गरिरहेको पनि विदेशीहरूसँग डराएरै हो त ? नेपालमा अवसरै छैन, यहाँ आप्रवासनको चिन्ता किन गर्ने भन्ने आशयले पनि उहाँहरूले प्रश्न उठाउनुभएको छ । भुटानी शरणार्थी, तिब्बती शरणार्थी र भारतबाट व्यापार, व्यवसाय र श्रमिकको रूपमा नेपालमा आएका तथा आउने हजारौं मानिसहरूबारे लेखिकाद्वयलाई साँच्चै जानकारी नभएकै हो ? ...... यस पंक्तिकारले शीर्ष नेताहरूको बैठकमा कतिपय शक्तिसम्पन्न देशहरूले समेत तुरुन्तै अंगीकृत नागरिकता नदिएर निश्चित समयसम्म स्थायी बसोबासको सर्त राख्ने गरेको हुँदा नेपालले पनि महिला र पुरुष दुबैका लागि सात वर्ष नेपालमा स्थायी बसोबास गरेको हुनुपर्ने व्यवस्था राख्नुपर्ने प्रस्ताव प्रस्तुत गरेको थियो । तर त्यसलाई पछि उल्ट्याइयो । नागरिकता प्राप्त नहुँदासम्म परिचयपत्रको व्यवस्था गरी राजनीतिकबाहेक अरु सबै अधिकारको व्यवस्था गर्न सकिन्थ्यो । यस्तो धारणा राख्नेलाई उल्टै ‘महिला मधेसी र महिलाबीच विभाजनको राजनीति’ गर्न खोज्ने भन्नु नागरिकतामाथि गर्न खोजिएको राजनीतिमा पर्दा हाल्ने प्रयत्नमात्र हो । ......... नागरिकतामा महिला र पुरुषका लागि समान व्यवस्था हुनुपर्छ भनी कोठे बैठकमा विचार व्यक्त गर्नेहरूले सार्वजनिक रूपमा त्यस्तो विचारको पक्षमा उभिनु नचाहनुका पछाडि के कारण होला ? मानवअधिकारको रक्षा गर्दा नेपाली स्वाधीनता ढल्दैन, तर मानवअधिकारको बहानामा विदेशीलाई नेपालमा रजाइँ गर्न ढोका खोल्ने काम गर्ने हो भने त्यसले अवश्य पनि नेपाली जनताको हितमा आघात पर्छ । यसले नेपालको दीर्घकालीन हितरक्षाबारे सोच्ने जोकोहीलाई पनि चिन्तित तुल्याउनु स्वाभाविक हो । ....... मस्यौदा संविधानमा नेपाली नागरिकले विदेशीसँग विवाह गरी विदेशमै जन्मेकोले पनि अंगीकृत नागरिकता पाउन कुनै रोक छैन । ...... खाडीमा जन्मेका वा विदेशमा श्रमिकको रूपमा गएका नेपालीले त्यहाँ सन्तान जन्माए के गर्ने भन्ने कुरा पनि उहाँहरूले उठाउनुभएको रहेछ । विदेशमा काम गर्न गएका नेपालीबाट जन्मेका सन्तानले नेपालको नागरिकता प्राप्त गर्न कुनै बाधा छैन । विदेश गएका नेपालीले विदेशी नागरिकसँग विवाह गर्दा जन्मेका सन्तानले पनि नागरिकता पाउन सक्छन् । सन्तानले बालिग भई (१६ वर्ष पुगेपछि) नागरिकता लिंदाका बखत विदेशी आमा वा बाबुले नेपालको अंगीकृत नागरिकता लिइसकेको भए विदेशी आमा वा बाबुबाट जन्मेको सन्तानले समेत आमा वा बाबुका नाममा वंशजको नागरिकता पाउने अन्तरिम संविधानको भन्दा मस्यौदा संविधानको लचिलो व्यवस्था ......... जहाँसम्म नेकपा एमालेको नीति र अडानको कुरा छ, यो पार्टी नेपाली आमा वा बाबुका नामबाट सन्तानले वंशजको आधारमा नागरिकता पाउने कुरामा स्पष्ट छ । विदेशी नागरिकसँगको विवाहबाट जन्मेका सन्तानले अंगीकृत नागरिकता सहजै पाउने र केही थप व्यवस्था बमोजिम वंशजको नागरिकतासमेत पाउने कुरा माथि नै उल्लेख भइसक्यो । ....... के मस्यौदा संविधानको नागरिकतासम्बन्धी व्यवस्थाले विदेशी नागरिकसँग विवाह गर्ने नेपालीले यदि नेपालमा बस्ने चाहना राख्दा बस्नै नपाउने भनेको छ र ? छैन । ......
नेपालीसँग विवाह गर्ने विदेशीले र निजको सन्तानले नेपालमा चाहेको नागरिकता तुरुन्तै प्राप्त गर्ने व्यवस्थाले नेपालको स्वाधीनता सुदृढ वा स्थापित हुने होइन ।
....... यद्यपि नेपालमा विदेशीसँग विवाह गर्ने व्यक्तिका सन्तानले नेपालको नागरिकता लिन चाहेमा वंशजको नागरिकता दिने वा अंगीकृत भन्ने लामो बहस र विवादलाई ध्यानमा राखेर यस पंक्तिकारले विवाह दर्ताका बखत कुन देशमा बसोबास गर्ने वा नागरिकता ग्रहण गर्ने भन्ने कुराको खुलासा गर्दा समस्याको समाधान हुनसक्छ कि भनेर प्रस्ताव गरेको हो ।
नेताहरूबाट उक्त प्रस्ताव स्वीकार पनि भएको थियो । पछि के भएर हो, त्यसअनुरुप भएन ।
....... यदि विवाहपश्चात् विदेशी नागरिकसँग विवाह गर्ने नेपालीले कुन देशमा बस्ने भन्ने कुरा उल्लेख गर्ने व्यवस्थालाई दमनकारी मान्ने हो भने विवाह र जन्मदर्ता, राष्ट्रिय परिचयपत्र, प्रवेशाज्ञा तथा विश्वका शक्तिशाली देशहरूले सुरक्षाका लागि विदेशीहरूको प्रवेशका बखत सिमानामा गर्ने सुरक्षाजाँच तथा त्यसका सन्दर्भमा माग गर्ने विवरण सबैलाई दमनकारी नै भन्नुपर्यो । ........ मैले मेरो लेखमा विदेशी नागरिकबाट जन्मेका सन्तानको लागि सोझै वंशजको नागरिकतामा मात्र जोड दिनुको साटो निजको विदेशी बाबु वा आमा साँच्चै नेपालमा बस्ने मनसाय राख्छन् भने निजले समेत अंगीकृत नागरिकता प्राप्त गर्नसक्ने र त्यसरी नागरिकता प्राप्त गरिसकेपछि निजको सन्तानले सहजै आमा वा बाबुको नामबाट वंशजको नागरिकता पाउने व्यवस्थालाई किन बेवास्ता गर्ने भन्नेतर्फ सबैको ध्यानाकर्षित गराएको हुँ । ...... नेपालको माया गरेर आफ्ना सन्तानले वंशजको नागरिकता प्राप्त गरुन् भनी चाहने व्यक्ति नेपालमा स्थायी बसोबास गर्दै नागरिकता प्राप्त गर्नेतर्फ अग्रसर होलान् भनी ठान्नु के अनुचित हुन्छ ? विदेशी पति भएकी नेपाली महिलाबाट जन्मेको सन्तानलाई समेत वंशज र अंगीकृत दुबै नागरिकता दिने व्यवस्था मस्यौदा संविधानले गरेको छ । लेखिकाद्वयले नेपाली नागरिकसँग विवाह गर्ने महिलाबाट जन्मेका सन्तानले वंशजको नागरिकता पाउने व्यवस्था भएकोमा ‘विदेशी पत्नीबाट जन्माए पनि स्वदेशी हुने’ भनी
साँच्चै चित्त दु:खाउनुभएको हो भने खुलेर विकल्प प्रस्ताव राख्न सक्नुपर्छ ।
....... के नेपालमा जन्मेका विदेशी मूलका नेपालीले यहाँको नागरिकता लिएर संसद लगायत राज्यका माथिल्ला पदमा पुग्ने अवसर पाएका छैनन् ?
बरु त्यस्ता ठूला देशहरूमा उच्च राजनीतिक र सुरक्षा निकायका पदमा नेपाली मूलका मानिस पुगेको संख्या लेखिकाद्वयले देखाउनु सक्नुहुन्छ ?
..... नेपाली नागरिकता पाउनयोग्य कुनै पनि व्यक्तिले आमा वा बाबुको नामबाट सहजै नागरिकता प्राप्त गर्नुपर्छ भन्नेमा मलाई कुनै द्विविधा छैन ।
