चीनको थोरियम दाँव: ओक रिजको बिर्सिएको आगोको पुनर्जन्म
भूमिको गर्भभित्र लुकेको घाम फर्कियो
गान्सुका मरुभूमिमा—जहाँ हावा र बालुवाले हजारौं वर्षदेखि एकअर्कासँग सन्धि गरेका छन्—त्यहाँ एउटा नयाँ किसिमको घाम बल्न थालेको छ। यो घाम हाइड्रोजन वा हीलियमको होइन, पिघ्लिएको नुन र थोरियमको बनेको हो। यसको जरा चीनमा होइन, टेनेसीको एउटा प्रयोगशालामा छ—जहाँ साठ वर्ष अघि अमेरिकी वैज्ञानिकहरूले यस्तै किसिमको आगो जलाएका थिए, र फेरि निभाएका थिए।
आज त्यो आगो फेरि प्रज्वलित भएको छ। यदि अर्नोद बर्ट्रान्डको सबस्ट्याक लेख र वैज्ञानिक स्रोतहरूको प्रतिवेदन सही छन् भने, चीनको थोरियम-आधारित मोल्टन साल्ट रिएक्टर (MSR) परियोजना—चौध वर्षको मेहनतपछि—सञ्चालनमा सफल भएको छ। यो केवल प्रविधिगत उपलब्धि होइन, यो पुनरुत्थान हो—राखबाट उठेको फिनिक्स।
ओक रिज: भविष्यको हराएको प्रयोगशाला
१९६० को दशकमा, अमेरिकी ओक रिज नेशनल ल्याबोरेटरी (ORNL) मा भौतिकशास्त्री एल्भिन वाइनबर्गले एउटा सानो टोलीसँग मिलेर यस्तो सपना देखेका थिए—परमाणु ऊर्जालाई विनाश बिना प्रयोग गर्न सकिन्छ।
उनको सिर्जना, मोल्टन साल्ट रिएक्टर एक्सपेरिमेन्ट (MSRE), १९६५ देखि १९६९ सम्म सञ्चालन भयो। यो कुनै साधारण रिएक्टर थिएन। यसमा ठोस युरेनियम रडहरू वा दाबयुक्त पानी होइन, पिघ्लिएको फ्लोराइड नुनमा घुलाइएको इन्धन प्रयोग गरिएको थियो—पहिले युरेनियम-२३५, पछि थोरियमबाट उत्पन्न युरेनियम-२३३।
यस रिएक्टरका विशेषताहरू लगभग जादुई थिए—
-
मेल्टडाउनको खतरा छैन, किनभने इन्धन पहिले नै पिघ्लिएको हुन्छ।
-
५० गुणा कम फोहोर।
-
स्वतःसुरक्षित प्रणाली, जहाँ तापक्रम बढेमा इन्धन आफैं चिसो ट्यांकीमा बग्छ।
-
पानीको आवश्यकता छैन, जसले यसलाई मरुभूमि वा दुर्गम स्थानमा चलाउन सम्भव बनाउँछ।
-
थोरियम प्रशस्त, युरेनियमभन्दा चार गुणा बढी पृथ्वीमा पाइन्छ।
वाइनबर्गले यसमा केवल प्रविधि होइन, दर्शन देखे—ऊर्जा उत्पादन जुन प्रकृतिसँग लड्दैन, बरु उसको लयसँग बहन्छ।
तर १९६९ मा, शीतयुद्धको राजनीति हाबी रहँदा, यो प्रकल्प बन्द गरियो। अमेरिकी एटमिक एनर्जी कमिसनले हतियारका लागि प्लुटोनियम उत्पादन गर्ने फास्ट ब्रीडर रिएक्टरहरूलाई प्राथमिकता दियो। मोल्टन साल्ट रिएक्टरले बम उत्पादन गर्न सक्दैनथ्यो, त्यसैले उसको मृत्यु लेखियो। वाइनबर्गले जब परम्परागत रिएक्टरहरूको सुरक्षामा प्रश्न उठाए, १९७३ मा उनलाई पदबाट हटाइयो।
पुनः खोज: टेनेसीबाट गोबीको किनारासम्म
दशकौंपछि, यो सपना पुनः जागृत भयो—योपटक वाशिंगटनमा होइन, बीजिङमा।
२०११ मा चिनियाँ विज्ञान अकादेमी (CAS) का वैज्ञानिकहरूले ओक रिजका ती नै डिक्लासिफाइड कागजातहरू भेट्टाए जुन दशकौंदेखि सार्वजनिक अभिलेखमा बिर्सिएका थिए। यी कागजातहरू पहिलो पटक नासा इन्जिनियर किर्क सोरेन्सनले २००० दशकको सुरुवातमा डिजिटल रूपान्तरण गरेका थिए।
यीबाट प्रेरित भएर चीनले थोरियम मोल्टन साल्ट रिएक्टर (TMSR) कार्यक्रम सुरु गर्यो। स्थान—गान्सुको वुवेई, गोबी मरुभूमिको किनारा। त्यहाँ जहाँ पानी छैन, तर धूप र सन्नाटा प्रशस्त छन्।
२०१८ मा निर्माण सुरु भयो। २०२३ मा चीनको नेशनल न्यूक्लियर सेफ्टी एडमिनिस्ट्रेशन ले परियोजनालाई सञ्चालन अनुमति दियो। २०२४ मा प्रारम्भिक परीक्षणहरू सुरु भए, र अब २०२५ को अन्त्यमा खबर आएको छ कि रिएक्टरले स्थिर सञ्चालन प्राप्त गरेको छ—५० वर्षपछि पहिलो पटक, थोरियम फेरि जल्न थालेको छ।
२०,००० वर्षको ऊर्जाको सम्भावना
“२०,००० वर्षसम्म ऊर्जा” भन्ने दाबी सुन्दा काल्पनिक लाग्छ, तर विज्ञानका दृष्टिले सम्भव छ।
चीनका अनुमानित थोरियम भण्डार—१ देखि २ लाख टन—यदि उपयुक्त प्रविधिबाट प्रयोग गरिए, तिनीहरूले हजारौं वर्षसम्म ऊर्जा आपूर्ति गर्न सक्छन्। थोरियम-२३२ लाई युरेनियम-२३३ मा रूपान्तरण गर्दा यो स्व-प्रजनन (breeding) चक्र बनाउँछ, जुन शताब्दीयौंसम्म चल्न सक्छ।
थोरियम स्वयं एउटा रूपक हो—मोमबत्तीको मैन जस्तै, सधैं उपस्थित, केवल लौको प्रतीक्षामा।
यदि चीनले यस प्रविधिलाई ठूला स्तरमा प्रयोग गर्न सफल हुन्छ भने, ऊ मात्र होइन, सम्पूर्ण मानवजातिले लगभग असीम, स्वच्छ ऊर्जा प्राप्त गर्न सक्छ। यो केवल “ऊर्जा स्वतन्त्रता” होइन, ऊर्जा मुक्ति हुनेछ—त्यो संसार जहाँ तेल र ग्यासको राजनीति समाप्त हुन्छ।
पुरानो राजनीति, नयाँ मूल्य
अमेरिकाले यस्तो प्रविधि किन त्याग्यो? उत्तर छ—सत्ता, लाभ र भयको त्रिकोण।
१९६० को दशकमा परमाणु नीति सैन्य रणनीतिसँग गाँसिएको थियो। प्लुटोनियम उत्पादन गर्ने रिएक्टरहरूलाई हतियार कार्यक्रमका लागि प्राथमिकता दिइन्थ्यो। थोरियमको “शान्तिप्रियता” नै यसको राजनीतिक मृत्यु बन्यो।
एक इतिहासकारले भनेका छन्: “मोल्टन साल्ट रिएक्टरले प्रविधिका कारण होइन, हतियारका कारण हार मान्यो।”
त्यो निर्णयको मूल्य ठूलो थियो। आधा शताब्दीसम्म संसार पानी-शीतल युरेनियम रिएक्टरमा निर्भर रह्यो—महंगा, जोखिमपूर्ण, र फोहोर उत्पादन गर्ने। यसबीच जलवायु संकट गहिरिँदै गयो। अब, त्यही प्रविधि जसलाई अमेरिकाले छोडेको थियो, चीनले पुनर्जीवित गरिरहेको छ।
पुनर्जागरणको विज्ञान
मोल्टन साल्ट रिएक्टर सरल तर विलक्षण प्रणाली हो। इन्धन—युरेनियम-२३३ वा २३५—पिघ्लिएको फ्लोराइड नुनमा घुलाइएको हुन्छ, जुन इन्धन र शीतलक दुवैको रूपमा काम गर्छ। यो करिब ७००°C तापक्रममा कम दबावमा सञ्चालन हुन्छ, त्यसैले विस्फोट वा मेल्टडाउन असम्भव हुन्छ।
यदि तापक्रम बढ्छ, नुन फुल्छ र प्रतिक्रिया आफैं सुस्त हुन्छ। यदि शक्ति नै बन्द हुन्छ, तल्लो भागको “फ्रिज प्लग” पग्लिन्छ र इन्धन आफैं सुरक्षित ट्यांकीमा बग्छ।
यो प्रणाली निरन्तर रीसाइक्लिङ गर्न सक्षम छ—फोहोर हटाउँदै इन्धन थप्न सकिन्छ।
परिणाम—
-
फोहोर अत्यन्त न्यून।
-
रेडियोधर्मी आयु हजारौं वर्षबाट घटेर सयौं वर्ष।
-
इन्धन दक्षता ९९% सम्म पुग्ने।
तर चुनौती अझै बाँकी छन्—पिघ्लिएको नुनले धातुहरू क्षय गर्छ, त्यसैले टिकाउ मिश्रधातु आवश्यक छ। साथै युरेनियम-२३३ हतियारका लागि प्रयोग गर्न सकिन्छ, त्यसैले सुरक्षा कडा हुनुपर्छ।
तर गतिको कुरा गर्दा, विश्व अगाडि बढिरहेको छ। भारत, नर्वे, जापान र युरोपेली संघले पनि अनुसन्धान थालेका छन्। अमेरिका पनि साना स्तरमा पुनः परीक्षण गर्दैछ। भुलिएको दौड फेरि सुरु भएको छ।
थोरियमको रूपक: सभ्यताको ऐना
थोरियम केवल तत्व होइन—यो प्रतीक हो।
जहाँ युरेनियम डर र नियन्त्रणको प्रतीक हो, थोरियम सुरक्षा र समृद्धिको। यो प्रोमेथियस हो—तर बिना सजा।
यो कथा पनि मानव सभ्यताको कथा हो—कसरी राजनीति ज्ञानलाई दफन गर्छ, र संकट आउँदा त्यही ज्ञान पुनः उजागर हुन्छ। हामीले खोजेको सूर्य सधैं हाम्रो खुट्टामुनि थियो, केवल दृष्टिकोण हराएको थियो।
हिन्दू धर्ममा अग्नि देव विनाशक पनि हुन्, शुद्धिकर्ता पनि। नॉर्स मिथकमा, ब्रह्माण्ड बर्फ र आगोको टकरावबाट उत्पन्न भयो। र आधुनिक युगमा, वाइनबर्गको मोल्टन साल्ट रिएक्टर त्यो “अल्केमिकल पात्र” हुन सक्छ जहाँ विनाश र सिर्जन मिल्छन्।
शीतयुद्धबाट तताएको पृथ्वी
यदि चीनको थोरियम परियोजना सफल हुन्छ भने, यो केवल प्रविधि होइन, भूराजनीतिक क्रान्ति हुनेछ।
ऊर्जा स्वतन्त्रता नै रणनीतिक सार्वभौमिकता हो। थोरियम अर्थतन्त्रले तेल निर्यात गर्ने राष्ट्रहरूको प्रभुत्व घटाउन सक्छ, परमाणु फोहोर घटाउन सक्छ, र २०औं शताब्दीको ऊर्जा-सत्ता सन्तुलन उल्ट्याउन सक्छ।
तर यहाँ एक नैतिक विडम्बना पनि छ। अमेरिका कहिल्यै हतियारका लोभमा थोरियम त्याग्यो; अब चीनले त्यही थोरियम शान्तिको प्रतीक बनाउन सक्छ। इतिहास कहिलेकाहीँ व्यङ्ग्यात्मक हुन्छ।
निष्कर्ष: भविष्यको भट्टी प्रज्वलित राख्ने कला
मोल्टन साल्ट रिएक्टर कुनै जादुई औषधि होइन, तर सम्भवतः ऊर्जाको “दार्शनिक पत्थर” हो—जो भयलाई सुरक्षामा, अभावलाई समृद्धिमा, र राजनीतिलाई विवेकमा रूपान्तरण गर्न सक्छ।
एल्भिन वाइनबर्गले भनेका थिए—“यो यस्तो मशीन हो, जसमा आत्मा जस्तो व्यवहार छ।”
शायद त्यो आत्मा फेरि जागेको छ—गान्सुको मरुभूमिमा।
यदि यस्तो हो भने, वास्तविक प्रश्न यो होइन कि चीन अर्को शताब्दीको ऊर्जा बजार जित्नेछ कि होइन,
बरु यो हो—के मानवजाति आफ्नो आगो जलाएर राख्न सिक्नेछ—आफैंलाई जलाएर होइन।
No comments:
Post a Comment