पहलगाम हमला: कश्मीरको तनावपूर्ण अवस्था उजागर
पर्यटक स्थल बनेको आतंकको मैदान
२२ अप्रिल २०२५ मा कश्मीरको प्रसिद्ध पर्यटन स्थल पहलगाममा भएको आतङ्कवादी हमलाले भारतभर स्तब्ध पार्यो। बन्दूकधारीहरूले अन्धाधुन्ध गोलीबारी गर्दा कम्तीमा २६ जनाको मृत्यु भयो—जसमध्ये अधिकांश भारतका विभिन्न राज्यबाट आएका पर्यटकहरू थिए।
प्रारम्भिक रिपोर्टहरूले यस हमलामा जम्मु-कश्मीरमा सक्रिय संगठन द रेसिस्टेन्स फ्रन्ट (TRF) को संलग्नता देखाएका थिए। यद्यपि TRF ले पछि जिम्मेवारी अस्वीकार गर्यो। भारतीय निकायहरूले भने स्थानीय सहयोगीहरू (ओभरग्राउण्ड वर्कर/OGWs)—जसमा कुलगामका एक बासिन्दा र एक शिक्षक पनि थिए—लाई पक्राउ गरेका छन्। हालसम्म विदेशी आतङ्ककारीहरूको नाम सार्वजनिक गरिएको छैन, तर भारतले यसलाई सीमा पारको साजिशका रूपमा चित्रण गरेको छ।
संयुक्त राष्ट्र सुरक्षा परिषदले हमलाको निन्दा गर्यो तर कुनै देशलाई प्रत्यक्ष दोष दिएन। यसपछि भारतले मे २०२५ मा अपरेशन सिन्दूर सुरु गरी पाकिस्तान-अधीनस्थ क्षेत्रमा आतङ्कवादी आधारहरूलाई निशाना बनायो। पाकिस्तानले जवाफी हमला गर्यो, जसले तनावलाई झन् चर्कायो।
पाकिस्तानको इन्कार र विश्वसनीयताको समस्या
इस्लामाबादले तुरुन्तै संलग्नता अस्वीकार गर्यो र यसलाई भारतले गरेको “फल्स फ्ल्याग” कार्यवाही भनेको छ। रक्षा मन्त्री ख्वाजा आसिफ र पछि प्रधानमन्त्री शहबाज शरीफले संयुक्त राष्ट्र महासभामा स्वतन्त्र छानबिनको माग गरे—जसलाई भारतले अस्वीकार गर्यो।
इन्कारको इतिहास
यो नयाँ कुरा होइन। २००८ मुम्बई हमला र २०१९ पुलवामा विस्फोट का बेला पनि पाकिस्तानले सुरुमा जिम्मेवारी नस्वीकार गरेपछि पछि प्रमाणहरूले लश्कर-ए-तैयबा (LeT) र जैश-ए-मोहम्मद (JeM) लाई पाकिस्तानी भूमिमा र ISI (Inter-Services Intelligence) सँग जोड्यो।
TRF को सम्बन्ध
TRF लाई व्यापक रूपमा LeT को आवरण संगठन मानिन्छ। LeT संयुक्त राष्ट्र, अमेरिका, भारत लगायतका देशहरूले आतङ्ककारी घोषित गरिसकेको छ। लोवी इन्स्टिच्युट र चाथम हाउस जस्ता थिङ्क ट्याङ्कहरूले पाकिस्तानको “विश्वसनीयताको घाटा” औंल्याउँछन्, किनकि उसले आतङ्कवादीहरूलाई सुरक्षित आश्रय दिन्छ, तर जिम्मेवारी अस्वीकार गर्छ।
तर पहलगाम हमलासँग प्रत्यक्ष रूपमा पाकिस्तानी राज्यलाई जोड्ने ठोस प्रमाण (जस्तै आदेशहरूका इन्टरसेप्ट वा पक्राउ परेका अपरेटिभहरू) अझै सार्वजनिक भएको छैन। यसले पाकिस्तानलाई “प्लजेबल डिनाएबिलिटी” को अवसर दिन्छ, तर संदेह भने कायम रहन्छ।
भारतको दाबी: शीर्ष स्तरबाट साजिश
भारतले दाबी गरेको छ कि पहलगाम हमला पाकिस्तानी सेनाको उच्चतम स्तरमै योजनाबद्ध गरिएको थियो। प्रमाणका रूपमा भारतीय अधिकारीहरूले पाकिस्तानी सेना प्रमुख जनरल सैयद आसिम मुनीर को एक भाषण प्रस्तुत गरेका छन्, जुन हमलाभन्दा केही दिनअघि न्युयोर्कको क्विन्समा भएको थियो।
भारतीय विदेशमन्त्री एस. जयशंकरले भने अनुसार, मुनीरको “हामी हिन्दूहरूभन्दा फरक छौं” भन्ने भनाइ भड्काउने खालको थियो र यसले आतङ्ककारीहरूलाई उक्साउने काम गर्यो। भारतले यसलाई राज्य प्रायोजित आतङ्कवाद को उदाहरणका रूपमा देखाएको छ।
विश्वसनीयताको मूल्याङ्कन
-
उक्साहट: समयको नजिकताका कारण यो दाबी केही हदसम्म विश्वसनीय देखिन्छ। इतिहासमा पाकिस्तानी नेताहरूका भड्काउने भाषणपछि घाटीमा हिंसा बढेको देखिन्छ।
-
प्रत्यक्ष साजिश: प्रत्यक्ष प्रमाण अझै सार्वजनिक भएको छैन। केही पाकिस्तानी असन्तुष्टहरूले भने मुनीरले “फिल्ड मार्शल” मा पदोन्नति पाउनका लागि हमला गराएको दाबी गरेका छन्। तर CSIS जस्ता स्वतन्त्र थिङ्क ट्याङ्कहरूले भारतले तुरुन्तै आरोप लगाउँदा पारदर्शिताको कमीले विश्वसनीयता कमजोर पार्न सक्ने चेतावनी दिएका छन्।
भारतको सैन्य जवाफी आक्रमणले भारतले भाषण र हमलाबीचको सम्बन्धलाई निकै गम्भीर रूपमा लिएको देखाउँछ।
TRF र लश्कर-ए-तैयबा
उद्भव र विकास
TRF २०१९ मा धारा ३७० खारेज भएपछि देखा पर्यो। यसले आफूलाई “स्थानीय प्रतिरोध आन्दोलन”का रूपमा प्रस्तुत गर्छ, तर अन्तर्राष्ट्रिय निकायहरूले यसलाई LeT को नयाँ रूपका रूपमा देख्छन्।
लश्कर-ए-तैयबा १९८० को दशकमा ओसामा बिन लादेन र अब्दुल्ला अज़्जामको सहयोगमा स्थापना भएको थियो। यसले २००१ भारतीय संसद हमला र २००८ मुम्बई नरसंहारजस्ता घटनामा प्रत्यक्ष संलग्नता जनाएको छ।
TRF-LeT सम्बन्धका प्रमाण
-
औपचारिक मान्यता: जुलाई २०२५ मा अमेरिकाले TRF लाई LeT को प्रोक्सी घोषित गर्यो।
-
जाँच: भारतको NIA ले फन्डिङ, कल रेकर्ड र डिजिटल प्रमाणमार्फत TRF लाई प्रत्यक्ष LeT सँग जोडेको छ।
-
साझा संरचना: TRF को रणनीति र भर्ती प्रक्रियाहरू LeT जस्तै छन्।
पहलगाम हमलापछि TRF ले सुरुमा जिम्मेवारी लिएको थियो, तर पछि दबाबमा पछि हट्यो—भारतीय अधिकारीहरूले यसलाई पाकिस्तानी ह्यान्डलरहरूको दबाबको परिणाम माने।
पाकिस्तान: प्रायोजक पनि, पीडित पनि
यहाँ एउटा विरोधाभास छ—भारतले भन्छ पाकिस्तान आतङ्कवाद निर्यात गर्छ, जबकि पाकिस्तान आफैंलाई आतङ्कवादको पीडित भन्छ। दुवैमा आंशिक सत्यता छ।
प्रायोजकको रूपमा पाकिस्तान
-
LeT, JeM जस्ता आतङ्कवादी संगठनका क्याम्पहरू पाकिस्तानमा सक्रिय छन्।
-
TRF जस्ता समूहहरूले पाकिस्तानलाई प्रत्यक्ष जिम्मेवारीबाट जोगाउने “प्रोक्सी”को भूमिका खेल्छन्।
पीडितको रूपमा पाकिस्तान
-
आन्तरिक हमला: तहरीक-ए-तालिबान पाकिस्तान (TTP), इस्लामिक स्टेट-खोरासन (ISKP) र विभिन्न सांप्रदायिक समूहहरूले पाकिस्तानमा लगातार आक्रमण गरेका छन्।
-
मानवीय क्षति: २००१ यता हजारौं पाकिस्तानी नागरिक र सैनिक आतङ्कवादी हिंसामा मारिएका छन्।
आतंकवादविरुद्ध सहयोगी
-
अमेरिकासँग साझेदारी: पाकिस्तानले अल-कायदा र ISKP विरुद्ध अमेरिकालाई सहयोग गरेको छ—इण्टेलिजेन्स र लॉजिस्टिक समर्थन उपलब्ध गराएर।
-
बुमेरैङ असर: पहिले रणनीतिक उद्देश्यले समर्थन गरिएका समूहहरूले पछि पाकिस्तानमै आक्रमण गर्न थाले।
के यी सबै कुरा सत्य हुन सक्छन्?
हो। पाकिस्तान एकैसाथ तीनवटा भूमिकामा छः
-
राज्य प्रायोजक: भारतविरुद्ध आतङ्ककारीहरूको प्रयोग गर्छ।
-
पीडित: आन्तरिक आतङ्कवादी गतिविधिबाट हजारौं मानिस मरेका छन्।
-
सहयोगी: अमेरिकासँग मिलेर केही आतङ्कवादी समूहहरूसँग लड्छ।
विद्वानहरूले यसलाई पाकिस्तानको “डबल गेम” रणनीति भन्छन्—कसैलाई आश्रय दिने, कसैलाई नियन्त्रण गर्ने, र अन्ततः आफ्नै देशमा त्यसको असर भोग्ने।
व्यापक प्रभाव
-
भारतका लागि: पाकिस्तान-आधारित आतङ्कवादी संरचना बिना कश्मीरमा शान्ति सम्भव छैन भन्ने सन्देश।
-
पाकिस्तानका लागि: “दुईधारे नीति” लामो समयसम्म टिकाउ हुँदैन।
-
विश्वका लागि: यो प्रोक्सी युद्धक्षेत्र केवल दक्षिण एशियामै सीमित छैन, यसले विश्व शान्तिलाई समेत चुनौती दिन्छ।
जबसम्म स्वतन्त्र छानबिन वा दुवै देशबाट पारदर्शिता हुँदैन, तबसम्म आरोप-प्रत्यारोप मात्र चलिरहनेछ। तर स्पष्ट छ—आतङ्कवाद पाकिस्तानले पोषित गरेको अस्पष्टतामा पलाउँछ, र यही अस्पष्टताले दक्षिण एशियाली स्थिरता र विश्व शान्ति दुबैलाई जोखिममा पारेको छ।
यहाँ 2001–2025 बीच भारत र पाकिस्तानका प्रमुख आतङ्कवादी घटनाहरूको तुलनात्मक टाइमलाइन नेपालीमा प्रस्तुत गरिएको छ—हताहत, जिम्मेवारी, प्रारम्भिक इनकार/दावा, र सीमा-पार प्रभावसहित:
तुलनात्मक टाइमलाइन: प्रमुख आतङ्कवादी हमला (2001–2025)
भारतमा प्रमुख हमला
| मिति | स्थान र हताहत | जिम्मेवार / आरोपित | तत्काल स्थिति (इनकार/दावा) | सीमा-पार असर |
|---|---|---|---|---|
| १३ डिसेम्बर 2001 | भारतीय संसद, दिल्ली — 14 मृत (५ आक्रमणकारीसहित) | जैश-ए-मोहम्मद; भारतले LeT लाई पनि दोष दियो | LeT ले इनकार गर्यो | 2001–02 भारत–पाक तनाव (अपरेशन पराक्रम): ~५–८ लाख भारतीय सैनिक परिचालन |
| २९ अक्टोबर 2005 | दिल्ली बम विस्फोट — 62 मृत, 210 घाइते | LeT (इस्लामिक इन्कलाब महाज नाममा); IM पनि संदेहास्पद | पाकिस्तान-आधारित संलग्नता भनियो; इस्लामाबादले नकार्यो | दिवाली अघि सुरक्षा र कूटनीतिक तनाव |
| ११ जुलाई 2006 | मुंबई लोकल ट्रेन विस्फोट — 209 मृत, 700 घाइते | LeT र इंडियन मुजाहिदीन | पाकिस्तान लिंक आरोप; इस्लामाबादले नकार्यो | वैश्विक दबाब बढ्यो; खुफिया सहयोग बढ्यो |
| १८ फेब्रुअरी 2007 | सम्झौता एक्सप्रेस (भारत–पाक ट्रेन) — ~68–70 मृत (अधिकांश पाकिस्तानी) | सुरुमा LeT; पछि हिन्दू उग्रवादी संदेह | 2019 मा सबै आरोपी बरी; केस अनसुल्झिएको | गम्भीर कूटनीतिक तनातनी, तर वार्ता जारी |
| २६–२९ नोभेम्बर 2008 | मुंबई 26/11 — 170+ मृत, 300 घाइते | LeT (अजमल कसाब पक्राउ) | पाकिस्तानले सुरुमा नकार्यो; पछि दबाबमा केही LeT काडरमाथि कारबाही | भारत–पाक सम्बन्ध चिसियो; पाकिस्तानमाथि भारी अन्तर्राष्ट्रिय दबाब |
| २ जनवरी 2016 | पठानकोट एयरबेस — 7 भारतीय जवान मारिए | जैश-ए-मोहम्मद / UJC | पाकिस्तानले निन्दा गर्यो; राज्य भूमिका नकार्यो | अमेरिकाले पाकिस्तानलाई आतङ्ककारी समूहमाथि कारबाही गर्न दबाब दियो |
| १८ सेप्टेम्बर 2016 | उरी आर्मी बेस — 18 जवान मारिए | भारतले पाकिस्तान-आधारित आक्रमणकारी दोष दियो | पाकिस्तानले आरोप नकार्यो | भारतले “सर्जिकल स्ट्राइक” घोषणा गर्यो; पाकिस्तानले अस्वीकार गर्यो |
| १४ फेब्रुअरी 2019 | पुलवामा, J&K (CRPF काफिला) — 40 जवान मारिए | जैश-ए-मोहम्मद ले दाबी गर्यो | पाकिस्तानले निन्दा गर्यो; संलग्नता नकार्यो | भारतले बालाकोट एयरस्ट्राइक गर्यो; हवाई मुठभेड |
| २२ अप्रिल 2025 | पहलगाम — ≥26 पर्यटक मारिए | TRF माथि आरोप; पछि उसले इनकार गर्यो | पाकिस्तानले संलग्नता नकार्यो; स्वतन्त्र छानबिन माग गर्यो | भारतले ७ मे 2025 मा पाकिस्तानी ठेगानामा हमला गर्यो; पाकिस्तानले पलटवार गर्यो |
पाकिस्तानमा प्रमुख हमला (पाकिस्तान पीडितको रूपमा)
| मिति | स्थान र हताहत | जिम्मेवार / आरोपित | तत्काल स्थिति | सीमा-पार / कूटनीतिक असर |
|---|---|---|---|---|
| २० सेप्टेम्बर 2008 | इस्लामाबाद म्यारियट होटल — 55 मृत, 266 घाइते | अल-कायदा / TTP नेटवर्क | पाकिस्तानले आतङ्ककारी खोजी गर्यो | अमेरिका–पाक CT (काउन्टर-टेररिज्म) सहयोग जारी |
| ८ जुन 2014 | कराची एयरपोर्ट — 36 मृत | TTP र इस्लामिक मूभमेन्ट अफ उजबेकिस्तान | पाकिस्तानले कडा कारबाही सुरु गर्यो | अपरेशन ज़र्ब-ए-अज़्ब सुरु |
| १६ डिसेम्बर 2014 | पेशावर आर्मी पब्लिक स्कूल (APS) — ~150 मृत (132 बालबालिका) | TTP | पाकिस्तानले नेशनल एक्शन प्लान घोषणा गर्यो | आतङ्कविरुद्ध नीति परिवर्तन; विश्वव्यापी निन्दा |
| ८ अगस्ट 2016 | क्वेटा अस्पताल — 70–94 मृत | जमात-उल-अहरार (TTP गुट); IS ले पनि दाबी गर्यो | पाकिस्तानले TTP दोषी ठहर्यो | बलुचिस्तानमा CT अपरेशन बढाइयो |
| १३ जुलाई 2018 | मस्तुङ निर्वाचन सभा — 149 मृत | ISKP/ISIL | पाकिस्तानले निन्दा गर्यो | निर्वाचन सुरक्षामाथि अन्तर्राष्ट्रिय चिन्ता |
| ३० जनवरी 2023 | पेशावर पुलिस लाइन्स मस्जिद — 80+ मृत | TTP गुट (जमात-उल-अहरार); TTP नेतृत्वले पछि नकार्यो | सरकारद्वारा TTP दोषी ठहर | अफगान तालिबानमाथि दबाब; इस्लामाबाद–काबुल तनाव |
| २६ मार्च 2024 | शांगला/बेशाम (दासु ड्याम काफिला) — 5 चिनियाँ + 1 पाकिस्तानी मृत | TTP/सहयोगी संदेह; पाकिस्तानले अफगान लिंक बतायो | पाकिस्तानले निन्दा गर्यो; चीनले दबाब दियो | बीजिङ–इस्लामाबाद सुरक्षा सहकार्य बलियो भयो |
| १४ जुलाई 2021 (सन्दर्भ) | दासु बस हमला (चिनियाँ मजदुर) — 13 मृत (9 चिनियाँ) | पाकिस्तानले TTP दोषी ठहर्यो | पाकिस्तानले जिम्मेवारलाई सजाय दियो | चीन–पाक सम्बन्धमा तनाव, CPEC सुरक्षा प्रभावित |
ढाँचा: इनकार, जिम्मेवारी र सीमा-पार असर
-
जिम्मेवारी र इनकारको चक्र:
-
भारतमाथि भएका हमला (2001 संसद, 2008 मुंबई, 2016 उरी, 2019 पुलवामा, 2025 पहलगाम) मा भारतले LeT/JeM/TRF लाई दोष दियो; पाकिस्तानले निरन्तर इनकार गर्यो।
-
पाकिस्तानमाथि भएका हमला (APS पेशावर, कराची एयरपोर्ट, मस्तुङ, पेशावर मस्जिद, शांगला) मा TTP/ISKP ले जिम्मेवारी लिएका वा आरोपित भए; पाकिस्तानले आफूलाई पीडित देखायो।
-
-
सीमा-पार असर:
-
भारतमाथि भएका ठूला हमलापछि संकट चर्कियो—2001–02 तनाव, 2016 सर्जिकल स्ट्राइक, 2019 बालाकोट, 2025 भारत–पाक हमला।
-
पाकिस्तानमा विदेशी/ट्रान्स-नेशनल हमलापछि (विशेष गरी चिनियाँ नागरिक मारिँदा) चीन प्रत्यक्ष दबाब दिने पक्षकार बन्यो।
-
-
विवादित केस:
-
सम्झौता एक्सप्रेस (2007) मा जिम्मेवारी लगातार विवादित रह्यो—सुरुमा पाकिस्तान-लिंक भनियो; पछि हिन्दू उग्रवादी संदेह; अन्ततः 2019 मा प्रमाण अभावमा सबै बरी।
-
mmmmm
