दृष्टिकोण: किन डालियोको चक्र व्याख्यात्मक देखिन्छ—तर अपूर्ण पनि
रे डालियोको “चेंजिङ वर्ल्ड अर्डर” फ्रेमवर्क अनुसार ठूला शक्तिहरू तब उदाउँछन् जब तिनीहरूले नवप्रवर्तन, शिक्षा, प्रतिस्पर्धात्मकता र वित्तीय अनुशासनलाई एउटै सूत्रमा बाँध्छन्। तिनीहरूको पतन तब सुरु हुन्छ जब ऋणको बोझ बढ्छ, आन्तरिक संघर्ष तीव्र हुन्छ र उत्पादक क्षमतामा गिरावट आउँछ—साथसाथै मुद्रा संकट र बाह्य प्रतिद्वन्द्विताका चुनौतीहरू। यो मोडल आकर्षक छ किनभने यसले अर्थशास्त्र, वित्त र भू-राजनीतिलाई एउटै चक्रमा जोड्छ, र किनभने अमेरिकाका धेरै सूचकहरू (उच्च ऋण, राजनीतिक ध्रुवीकरण, पटक–पटक ट्यारिफ झटका) “लेट-साइकिल” का लक्षणहरूसँग मेल खान्छन्।
तर दुई पूरक दृष्टिकोण पनि आवश्यक छन्:
-
थ्युसीडाइड्स डायनामिक्स: उदाउँदो शक्ति बनाम विद्यमान शक्ति। हार्वर्डको डाटासेटमा १६ मध्ये १२ पटक यस्तो शक्ति प्रतिस्पर्धा युद्धमा परिणत भएको थियो, तर ४ पटक भने शान्तिपूर्ण समाधान सम्भव भएको थियो। यसले देखाउँछ परिणाम पूर्वनियत होइन, नेतृत्वको विवेकले ठानिन्छ।
-
आधुनिक अवरोधहरू: परमाणु प्रतिरोध, आपूर्ति श्रृंखलाको गहिरो निर्भरता र डिजिटल युगको अन्तरनिर्भरता प्रत्यक्ष युद्धलाई रोक्दै प्रतिस्पर्धालाई “ग्रे-जोन्”—आर्थिक, प्रविधिक, राजनीतिक टकराव—तर्फ धकेल्छ।
यसैले डालियोको चक्रले प्रेरणा बुझाउँछ, तर आधुनिक संरचनाले अभिव्यक्ति निर्धारण गर्छ।
के युद्ध हुन्छ?
संक्षिप्त जवाफ: ठूलो महाशक्ति युद्ध अनिवार्य छैन, तर ताइवान जलडमरूमध्यजस्ता केही संवेदनशील बिन्दुमा जोखिम बढिरहेको छ।
-
युद्धको लागत अत्यन्तै महँगो छ। CSIS का २४ युद्ध–परिदृश्यमा प्रायः देखियो कि अमेरिका र उसकासँग गठबन्धन भएका राष्ट्रहरूले चीनलाई ताइवानमा कब्जा गर्नबाट रोक्न सक्छन्, तर ठूलो क्षतिसहित। यस्तो “जित” दुबै पक्षका लागि विनाशकारी हुन्छ।
-
ऐतिहासिक आँकडा डरावना भए पनि परिवर्तनशील। थ्युसीडाइड्सको १२/१६ तथ्यले युद्धको सम्भावना देखाउँछ, तर ४ वटा शान्तिपूर्ण घटनाले नेतृत्व र संवादले युद्ध टार्न सक्ने देखाउँछन्।
-
नयाँ युगका टकरावका सीढीहरू युद्ध सुरु हुनु अघि नै भीडिएका छन्। साइबर आक्रमण, निर्यात नियन्त्रण, भिसा प्रतिबन्ध, ट्यारिफ—यी सबै प्रत्यक्ष युद्धको विकल्पका रूपमा प्रयोग भइरहेका छन्।
निचोड: गल्ती र गलत व्याख्या को जोखिम उच्च छ, तर परमाणु प्रतिरोध र आर्थिक लागतले युद्धलाई अव्यावहारिक बनाउँछन्। सम्भावना बढी छ कि प्रतिस्पर्धा युद्धबिनै चर्किन्छ—यदि संकट व्यवस्थापन बलियो बनाइयो भने।
के अमेरिका स्थिर भई “पतन” रोक्न सक्छ?
हाँ—यदि उसले प्रत्यक्ष रूपमा “लेट-साइकिल” का लक्षणहरूको उपचार गर्छ। यसका लागि तीन मोर्चामा काम गर्नुपर्छ: राजकोषीय अनुशासन, उत्पादक शक्ति, र रणनीतिक सन्तुलन।
१) राजकोषीय अनुशासन र शासन क्षमता
-
ऋण-जीडीपी अनुपातलाई स्थिर राख्ने मध्यम अवधिको विश्वसनीय योजना।
-
बारम्बारको सरकारी शटडाउन राजनीति अन्त्य गर्नु—यो “मुफ्त” वृद्धि नीति हो।
२) उत्पादक शक्ति = जनशक्ति × पूँजी × विचार
-
आप्रवासनलाई इन्जिन बनाउनु। CBO को अनुमान अनुसार वैध र व्यवस्थित आप्रवासनले अमेरिकाको श्रमशक्ति र जीडीपी बढाउँछ।
-
उच्च गुणक लगानी: सेमीकन्डक्टर, ऊर्जा पूर्वाधार, AI प्रयोग।
-
शिक्षा–नवप्रवर्तन तालमेल। K–12 शिक्षा र सामुदायिक कलेजलाई प्रविधिक अग्रपंक्तीसँग जोड्नु।
३) रणनीतिक सन्तुलन
-
“डि–रिस्किङ” प्राथमिकता, “डिकपलिङ” होइन। आवश्यक आपूर्ति श्रृंखलालाई सुरक्षित गर्नु, तर व्यापक ट्यारिफबाट जोगिनु।
-
दृढ निवारण + संकट हॉटलाइन। चीन, रूसजस्ता प्रतिद्वन्द्वीलाई लागत देखाउनु र संवादका च्यानल कायम गर्नु।
-
साझेदारी–आधारित गठबन्धन। बोझ बाँड्नु—विशेष गरी लॉजिस्टिक्स र साइबर क्षेत्रमा।
किन पारम्परिक व्यापार सिद्धान्तले हालको व्यवहार नबुझाउँछ
पाठ्यपुस्तक मोडलले खुलापन सुझाउँछ, तर व्यवहार राजनीतिक र सुरक्षा बाधाबाट प्रभावित हुन्छ:
-
सुरक्षा प्रभाव: चिप्स, AI जस्ता प्रविधिमा नियन्त्रण।
-
वितरणीय झटका: केही क्षेत्रमा रोजगारी/आय गुम्दा खुलापनको विरोध।
-
राजकोषीय दबाब: घरेलु आपूर्ति मज़बुत गर्ने राजनीतिक आवश्यकता।
त्यसैले वास्तविक समीकरण हो: “नियम–आधारित खुलापन + सुरक्षा + न्यायपूर्ण पुनर्वितरण”।
निचोड: तपाईंका दुई प्रश्नको उत्तर
-
के युद्ध हुन्छ?
अनिवार्य छैन। जोखिम उच्च छ, तर परमाणु हतियार, आर्थिक लागत र ऐतिहासिक उदाहरणले देखाउँछन् कि विवेकपूर्ण नेतृत्वले युद्ध रोक्न सक्छ। -
के अमेरिका स्थिर भई पतन रोक्न सक्छ?
हाँ। राजकोषीय अनुशासन, आप्रवासन–आधारित श्रम विस्तार, शिक्षा–नवप्रवर्तन तालमेल र गठबन्धन–सन्तुलन नै त्यस्ता कदम हुन् जसले “लेट-साइकिल” शक्ति दीर्घकालीन टिकाउन सक्छ।
अमेरिकी शक्ति, डालियोको चक्र, र इतिहासका दर्पण
अमेरिका आज यस्तो मोडमा उभिएको छ जहाँ परम्परागत व्यापार सिद्धान्तहरू (मुक्त व्यापार, आप्रवासन खुलापन, शिक्षा विस्तार) भन्दा बढी व्यापक शक्ति–चक्रको सिद्धान्तले उसको व्यवहारलाई बुझाउँछ। रे डालियोले भनेझैँ, ठूला शक्तिहरू उदाउँछन् जब तिनीहरूले उत्पादकता, नवप्रवर्तन, वित्तीय अनुशासन, र सैन्य शक्ति सन्तुलनमा राख्छन्; र पतनतिर धकेलिन्छन् जब ऋण, आन्तरिक द्वन्द्व, र बाह्य चुनौतीहरू एकैपटक बढ्छन्।
तर, के अमेरिकाको यात्रा युद्धमा परिणत हुन्छ? वा के उसले स्थिर भई आफ्नो पतन रोक्न सक्छ? यसको उत्तर खोज्दा हामीले इतिहासका तीन महत्वपूर्ण केस अध्ययनहरू—ब्रिटेन–अमेरिका सत्ता हस्तान्तरण, शीतयुद्धको नियन्त्रण रणनीति, र मेइजी जापान बनाम ढल्दै गएको चिनियाँ चिङ वंश—लाई सन्दर्भको रूपमा लिन सक्छौँ।
१) ब्रिटेन–अमेरिका सत्ता हस्तान्तरण: शान्तिपूर्ण संक्रमणको उदाहरण
१९औँ शताब्दीको अन्त्यतिर ब्रिटिश साम्राज्य आफ्नो चरम सीमाबाट तल झर्दै थियो। उता, अमेरिका तीव्र औद्योगिकीकरण, आप्रवासन, र विशाल भौगोलिक लाभका कारण उदाउँदै थियो। प्रश्न उठ्थ्यो: दुई शक्तिको टकराव युद्धमा परिणत हुने कि शान्तिपूर्ण हस्तान्तरण हुने?
-
आर्थिक पृष्ठभूमि: ब्रिटेन समुद्री वाणिज्यको राजा थियो, तर अमेरिका स्टील, रेल, र उपभोक्ता बजारमा तीव्रतापूर्वक अगाडि बढ्दै थियो।
-
राजनीतिक बुद्धिमत्ता: ब्रिटेनले, संघर्ष गर्ने सट्टा, “स्पेशल रिलेशनशिप” निर्माण गर्ने बाटो रोज्यो। पानामा नहरदेखि लातिन अमेरिकासम्म, उसले अमेरिकालाई क्षेत्रीय प्रभावको नेतृत्व गर्न दियो।
-
परिणाम: शक्ति हस्तान्तरण लगभग युद्धबिनै सम्पन्न भयो। यो इतिहासका दुर्लभ शान्तिपूर्ण “थ्युसीडाइड्स ट्राप” बाट नबिग्रिएको उदाहरण हो।
आजका लागि शिक्षा: यदि अमेरिका–चीन सम्बन्धले सहयोगात्मक ढाँचा खोज्यो भने, ब्रिटेन–अमेरिका जस्तै शान्तिपूर्ण संक्रमण सम्भव छ। तर यसका लागि दुवै पक्षमा कूटनीतिक लचकता र यथार्थवाद चाहिन्छ।
२) शीतयुद्धको नियन्त्रण रणनीति: युद्ध बिना प्रतिस्पर्धा
१९४५ पछि अमेरिका र सोभियत संघ दुवै वैश्विक महाशक्ति बने। थ्युसीडाइड्स ट्रापले युद्धको सम्भावना देखाएको थियो, तर वास्तविकता फरक भयो।
-
परमाणु सन्तुलन: हिरोशिमा–नागासाकीपछि परमाणु हतियारको अस्तित्वले प्रत्यक्ष युद्धलाई असम्भव बनाए।
-
प्रतिस्पर्धा अन्य क्षेत्रतिर धकेलियो: कोरिया, भियतनाम, अफगानिस्तान जस्ता “प्रोक्सी युद्ध”हरू; अन्तरिक्ष होड; प्रविधि होड; विचारधारात्मक प्रचार।
-
आर्थिक वास्तविकता: अमेरिका बजार–आधारित प्रणालीलाई प्रयोग गरी उत्पादनशीलता बढाउन सफल भयो, जबकि सोभियत नियन्त्रित अर्थतन्त्र दीर्घकालीन रूपमा असफल रह्यो।
-
राजनीतिक संयम: क्युबा मिसाइल संकट जस्तो घटनाले संसारलाई नजिकैको विनाश देखायो, तर अन्ततः संवाद र संयमले युद्ध रोकियो।
आजका लागि शिक्षा: अमेरिका–चीन प्रतिस्पर्धा पनि शीतयुद्ध जस्तै लामो, बहु-क्षेत्रीय, तर प्रत्यक्ष युद्धबिनै रहन सक्छ—यदि संवाद, संयम र संस्थागत हॉटलाइनहरूलाई मजबुत बनाइयो भने।
३) मेइजी जापान बनाम ढल्दै गएको चिनियाँ चिङ वंश
१९औँ शताब्दी अन्त्यतिर पूर्वी एसियामा दुई समानान्तर कथा देखिन्छन्।
-
मेइजी जापान (१८६८–१९१२): पश्चिमी शिक्षा, उद्योग, सैन्य सुधारलाई तीव्र रूपमा आत्मसात गर्यो। छोटो समयमै जापान आधुनिक शक्ति बन्यो, जसले चीनलाई पराजित गर्यो (सिनो–जापान युद्ध १८९४–९५) र रूससम्मलाई चुनौती दियो (रुसो–जापान युद्ध १९०४–०५)।
-
चिङ चीन: औद्योगिक क्रान्ति अस्वीकार, भ्रष्ट प्रशासन, र आन्तरिक विद्रोह। पश्चिमी शक्तिहरूसँग असमान सन्धिहरूमा हस्ताक्षर गर्न बाध्य। परिणामस्वरूप “शताब्दीको अपमान।”
आजका लागि शिक्षा: सुधार र अनुकूलन नगर्ने शक्ति ढल्छ। जापानले पश्चिमी प्रविधि आत्मसात गरेर उकालो चढ्यो, चीनले अस्वीकार गरेर पतन भोग्यो। अमेरिका पनि सुधार (शिक्षा, आप्रवासन, पूर्वाधार, नवप्रवर्तन) नगरेमा, उसलाई मेइजी जापान होइन, ढल्दै गएको चिङ चीनजस्तो अवस्था आउन सक्छ।
अमेरिका आज: इतिहासका तीन दर्पणमा
-
ब्रिटेन–अमेरिका संक्रमण देखाउँछ कि शान्तिपूर्ण शक्ति हस्तान्तरण सम्भव छ।
-
शीतयुद्धले देखाउँछ कि प्रत्यक्ष युद्धबिनै लामो प्रतिस्पर्धा सम्भव छ—तर संयम आवश्यक छ।
-
मेइजी बनाम चिङले देखाउँछ कि सुधार नगर्ने शक्ति ढल्छ।
यसैले, अमेरिका अगाडि तीन बाटा छन्:
१. लचकता र सहकार्यले संक्रमणलाई शान्तिपूर्ण बनाउन सक्छ।
२. निवारण र संयमले युद्धबिनै प्रतिस्पर्धालाई दीर्घकालीन बनाउन सक्छ।
३. सुधार नगरेमा पतन अपरिहार्य हुन सक्छ।
निष्कर्ष: युद्ध कि स्थायित्व?
-
युद्धको सम्भावना: अनिवार्य छैन, तर ताइवान वा अन्य संवेदनशील बिन्दुमा दुर्घटना/गलत व्याख्या खतरनाक हुन सक्छ।
-
स्थायित्वको सम्भावना: धेरै छ—यदि अमेरिका राजकोषीय अनुशासन, आप्रवासन–आधारित श्रम विस्तार, शिक्षा सुधार, र साझेदारी–आधारित विदेशनीति रोज्छ भने।
इतिहास भन्छ—शक्ति उदाउँछन्, पतन हुन्छ। तर इतिहासले यो पनि देखाउँछ—नेतृत्व, सुधार, र विवेकले पतन टार्न सकिन्छ।
अध्याय X: अमेरिका एक दोबाटोमा — शक्ति चक्र, इतिहास र पुनर्निर्माणको सम्भावना
प्रस्तावना: किन व्यापार सिद्धान्त अब अमेरिका बुझाउन पर्याप्त छैन
२०औँ शताब्दीको उत्तरार्धमा अधिकांश अर्थशास्त्री र नीति–निर्माताहरूले अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार सिद्धान्तलाई (रिकार्डोको तुलनात्मक लाभ वा हेक्शर–ओहलिनको कारक सिद्धान्त) अमेरिकी नीतिहरूलाई व्याख्या गर्ने साधन माने। सस्तो श्रम विदेशमा उपलब्ध भए अमेरिका विनिर्माण निर्यात गर्नेछ र उच्च मूल्यका ज्ञान–उद्योगहरू घरमै राख्नेछ; कुशल आप्रवासी आए भने नवप्रवर्तन बढाउनेछ; शिक्षा कमजोर भए भने उत्पादकता कायम राख्न लगानी बढाउनेछ।
तर २०२० को दशकमा देखिएको व्यवहार अक्सर यसको विपरीत छ। खुलापन बढाउने सट्टा अमेरिका ट्यारिफ बढाउँदैछ (चीन, स्टील–एल्युमिनियम, यहाँसम्म कि मित्र राष्ट्रहरूमा पनि), आप्रवासनलाई सीमित गर्दैछ, र शिक्षा सुधारमा असफल भएको छ, जबकि गणित र साक्षरता नतिजा लगातार खस्किँदैछन्। शुद्ध व्यापार सिद्धान्तले हेर्दा यो अव्यावहारिक देखिन्छ।
यो विरोधाभास तब मात्र बुझिन्छ जब हामी अर्थशास्त्रबाट इतिहासतर्फ सर्छौं — विशेष गरी रे डालियोको शक्ति–चक्रको ढाँचा तर्फ। डालियोका अनुसार साम्राज्य वा शक्तिहरू उठ्छन् जब तिनीहरूले शिक्षा, प्रतिस्पर्धा, नवप्रवर्तन, सैन्य शक्ति, व्यापार, आरक्षित मुद्रा, आन्तरिक स्थिरता, र ऋण नियन्त्रणलाई एकसाथ जोड्छन्। जब ऋण बढ्छ, राजनीतिक ध्रुवीकरण हुन्छ, र बाह्य चुनौतीकर्ता उदाउँछ, तब पतन सुरु हुन्छ।
त्यसैले दुई प्रमुख प्रश्नहरू उभिन्छन्:
-
के युद्ध हुन्छ? के अमेरिका–चीन टकराव अपरिहार्य छ?
-
के अमेरिका स्थिर भई पतन रोक्न सक्छ? के गिरावट निश्चित छ, वा सुधारद्वारा टार्न सकिन्छ?
यो अध्यायले यी प्रश्नहरूलाई तीन ऐतिहासिक घटनासँग तुलना गर्दै छलफल गर्छ: ब्रिटेन–अमेरिका सत्ता हस्तान्तरण, शीतयुद्ध नियन्त्रण रणनीति, र मेइजी जापान बनाम ढल्दो चिङ चीन।
खण्ड I: शक्ति–चक्रको ढाँचा
डालियोको मोडल संक्षेपमा
रे डालियोका अनुसार शक्ति–चक्र यसरी अघि बढ्छ:
-
मजबुत शिक्षा प्रणाली →
-
नवप्रवर्तन र उत्पादकता →
-
वैश्विक व्यापार स्थान →
-
आरक्षित मुद्रा स्थिति →
-
सैन्य शक्ति र विस्तार →
-
अत्यधिक विस्तार र असमानता →
-
ऋण संचय र आन्तरिक द्वन्द्व →
-
पतन र बाह्य चुनौती।
अमेरिका आज ६–८ चरणबीच छ। PISA स्कोर २००० देखि २०१८ सम्म घटेका छन्; उत्पादकता वृद्धि १९९०s मा २.८% बाट २०१०s मा १.४% भन्दा तल झरेको छ; संघीय ऋण २०२५ मा GDP को १२०% नाघेको छ; चीन meanwhile १९८० मा १% विश्व GDP बाट आज PPP अनुसार ~१९% सम्म पुगेको छ।
(यहाँ GDP, ऋण, शिक्षा, पेटेन्ट तुलना तालिका राखिनेछ)
खण्ड II: के युद्ध अनिवार्य छ?
थ्युसीडाइड्स ट्र्याप
ग्रहाम एलीसनका अनुसार १६ ऐतिहासिक घटनामा उदीयमान शक्तिले शासक शक्तिलाई चुनौती दियो; १२ मा युद्ध भयो, ४ मा भएन। यही तथ्य अमेरिका–चीन सम्बन्धमा डर पैदा गर्छ।
आधुनिक अवरोधहरू
-
परमाणु सन्तुलन: दुवै देशसँग दोस्रो प्रहार क्षमता छ।
-
आर्थिक अन्तरनिर्भरता: वार्षिक ६०० अर्ब डलरभन्दा बढी व्यापार।
-
युद्ध–खेल साक्ष्य: CSIS (२०२३) अनुसार चीनले ताइवान कब्जा गर्न सकेन भने पनि अमेरिका–चीन दुबैको ठूलो क्षति हुन्छ।
ऐतिहासिक शिक्षा
-
ब्रिटेन–अमेरिका देखाउँछ टकराव अपरिहार्य होइन।
-
शीतयुद्ध देखाउँछ प्रतिस्पर्धा युद्धबिनै सम्भव छ।
-
मेइजी–चिङ देखाउँछ सुधार नगरे पतन निश्चित हुन्छ।
खण्ड III: ऐतिहासिक उदाहरणहरू
१) ब्रिटेन–अमेरिका सत्ता हस्तान्तरण
१९औँ शताब्दी अन्त्यतिर ब्रिटेन विश्व–कार्यशाला थियो, तर अमेरिका तीव्र औद्योगीकरणसँगै अघि बढ्यो। युद्धको सट्टा ब्रिटेनले “विशेष सम्बन्ध” रोज्यो।
नीति सन्देश: अमेरिका–चीनले पनि केही क्षेत्रमा सहयोग, केही क्षेत्रमा निवारण (deterrence) अपनाउनुपर्छ।
२) शीतयुद्ध — प्रत्यक्ष युद्ध बिना प्रतिस्पर्धा
अमेरिका–सोभियत प्रत्यक्ष युद्ध भएन, तर प्रोक्सी युद्ध, अन्तरिक्ष दौड, र आर्थिक प्रतिस्पर्धा भए। परमाणु प्रतिरोध निर्णायक थियो।
नीति सन्देश: चीनसँग संवाद र संकट–प्रबन्धन तन्त्र मजबुत बनाउनुपर्छ।
३) मेइजी जापान बनाम ढल्दो चिङ चीन
जापानले सुधारलाई अंगालेर महाशक्ति बन्यो; चीनले अस्वीकार गरेर पतन भोग्यो।
नीति सन्देश: अमेरिका पनि शिक्षा, पूर्वाधार, आप्रवासन, राजकोषीय अनुशासनमा सुधार नगरे पतन भोग्नेछ।
खण्ड IV: अमेरिका आज — तथ्य र निदान
-
ऋण: २०३५ सम्म GDP को १३०% पुग्ने अनुमान।
-
शिक्षा: PISA गणित स्कोर २००० मा ४९३ बाट २०१८ मा ४७८।
-
आप्रवासन: ०.३% वार्षिक अतिरिक्त वृद्धि सम्भव (CBO)।
-
नवप्रवर्तन: R&D ~३.५% GDP; चीन २.४% तर द्रुतगतिमा बढ्दै।
खण्ड V: नीतिगत सिफारिसहरू
-
ब्रिटेन–अमेरिका बाट: चयनात्मक सहयोग, सामरिक रियायत।
-
शीतयुद्ध बाट: हॉटलाइन, उत्पादकता–केन्द्रित लगानी, गठबन्धन सुदृढीकरण।
-
मेइजी–चिङ बाट: शिक्षा सुधार, राजकोषीय नियन्त्रण, आप्रवासन सुधार।
निष्कर्ष: बाटो अगाडि
इतिहास देखाउँछ शक्तिहरू उठ्छन् र ढल्छन्। तर विवेक, सुधार र नेतृत्वले पतन रोक्न सकिन्छ। अमेरिका युद्ध टार्न सक्छ, पतन रोक्न सक्छ — तर केवल तब, जब उसले आफ्नो बलका आधार (शिक्षा, नवप्रवर्तन, राजकोषीय अनुशासन, गठबन्धन नेतृत्व) पुनः मजबूत गर्छ।
