ऐतिहासिक आर्मेनिया-अजरबैजान शान्ति सम्झौता: दक्षिण काकेशसमा स्थिरता तर्फको मार्ग?
8 अगस्ट, 2025 मा, एक आश्चर्यजनक घटनाक्रममा, आर्मेनिया र अजरबैजानका नेताहरूले व्हाइट हाउसमा एक ऐतिहासिक शान्ति सम्झौतामा हस्ताक्षर गरे, जुन अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पले मध्यस्थता गरेका थिए। यस सम्झौताले नागोर्नो-काराबाख क्षेत्रलाई लिएर चार दशकमाथिको बीचको संघर्षलाई अन्त्य गर्ने लक्ष्य राख्छ, जसले दक्षिण काकेशसको लागि एक नयाँ युगको संकेत दिन सक्छ। संघर्षको इतिहास, यस सम्झौताले कस्तो तरिकाले सफलता प्राप्त गर्यो, यसको प्रमुख बुँदाहरू र यसका लागि भविष्यमा यसले के अर्थ राख्न सक्छ भन्ने विश्लेषण गर्नेछु। आउनुहोस् यसमा गहिराईमा विचार गरौं।
आर्मेनिया-अजरबैजान संघर्षको संक्षिप्त इतिहास
आर्मेनिया-अजरबैजान संघर्षका जडहरू 20 औं शताब्दीको आरम्भिक वर्षहरूमा रहेका छन्, तर यो सोवियत कालमा तीव्र भयो। नागोर्नो-काराबाख, अजरबैजानमा एक पहाडी क्षेत्र, जसमा अधिकांश जातीय आर्मेनियाई जनसंख्या रहेको छ। 1923 मा, सोवियत नेता जोसेफ स्टालिनको अधीनमा, यसलाई अजरबैजान सोवियत समाजवादी गणराज्यको एक स्वायत्त ओब्लास्टको रूपमा नामित गरिएको थियो, जबकि आर्मेनियाईहरूले आर्मेनियासँग एकीकरणको माग गरेका थिए। यस निर्णयले जातीय तनावहरूको बीज बोकेको थियो, जुन दशकोंसम्म दबिएको रह्यो।
संघर्ष 1988 मा पुनः उभिएको थियो जब सोवियत संघ विघटन हुँदै गइरहेको थियो। नागोर्नो-काराबाखका जातीय आर्मेनियाईहरूले आर्मेनियामा स्थानान्तरणको माग गरे, जसका कारण दुवै पक्षमा विरोध, नरसंहार र हिंसा भयो। 1991 मा, सोवियत संघको पतनसँगै, पूर्ण युद्ध शुरू भयो। पहिलो नागोर्नो-काराबाख युद्ध (1988-1994) मा लगभग 30,000 मानिस मरे र सैकड़ों हजार मानिस विस्थापित भए। आर्मेनियाली बलहरूले नागोर्नो-काराबाख र सात अन्य अजरबैजानी जिल्लाहरूमा नियन्त्रण गरे, जसले आर्मेनियाबाट समर्थित एक तथाकथित स्वतन्त्र गणराज्य स्थापना गर्यो। 1994 मा रूसको मध्यस्थतामा भएको युद्धविरामले संघर्षलाई थामेको थियो, तर स्थायी शान्ति प्राप्त भएन, जसका कारण छिटफुट झडपहरू जारी रहे।
2020 मा दोस्रो नागोर्नो-काराबाख युद्धको क्रममा, अजरबैजानले तुर्कीका ड्रोन र सैनिक आधुनिकीकरणको समर्थन पाएको थियो, जसले 44 दिनको तीव्र युद्धमा कब्जा गरेका अधिकांश क्षेत्रहरू पुनः प्राप्त गर्यो। रूसको मध्यस्थतामा युद्धविराम भएको थियो, जसमा रूसका शान्तिरक्षकहरू नागोर्नो-काराबाखमा तैनात गरिए। तथापि, 2023 को सेप्टेम्बरमा, अजरबैजानले तीव्र आक्रमण शुरू गर्यो, जसले क्षेत्रलाई पूर्ण रूपमा कब्जा गर्यो र 100,000 भन्दा बढी जातीय आर्मेनियालीहरूलाई आर्मेनियामा पलायन गर्न मजबूर गर्यो। यसले अजरबैजानलाई नियन्त्रणमा राख्यो, तर सीमाहरू अस्पष्ट रहे, जसका कारण झडपहरू र मानवीय संकट जारी रहे। यस संघर्षले कुल 10,000 भन्दा बढी ज्यान लिएको छ, जसको कारण राष्ट्रियता, स्रोतको विवाद र रूस, तुर्की र पश्चिमका बाह्य प्रभावहरू बढेका छन्।
शान्ति सम्झौता कसरी सम्पन्न भयो?
यस सम्झौतामा पुग्ने मार्ग कठिन थियो, जसमा वर्षौंको धेरै असफल वार्ताहरू समावेश थिए। 2023 पछि, शान्ति वार्ताहरू विभिन्न मध्यस्थहरू द्वारा तीव्र भए: रूस (2020 युद्धविराम ढाँचाद्वारा), यूरोपीय संघ (ब्रुसेल्स शिखर सम्मेलनहरू मार्फत) र संयुक्त राज्य अमेरिका (वृद्धि भएको संलग्नतासाथ)। 2025 को प्रारम्भसम्म, आर्मेनिया र अजरबैजानले शान्ति सम्झौताका मसौदामा धेरै सहमति जनाएका थिए, तर सीमा निर्धारण, संविधानमा क्षेत्रीय दावाहरू र परिवहन गलियारा जस्ता मुद्दाहरूले प्रगति रोकिदिएको थियो।
यो सफलता ट्रम्प प्रशासनअन्तर्गत प्राप्त भयो। 2024 मा चयनित ट्रम्पले आफूलाई "शान्तिको राष्ट्रपति" को रूपमा प्रस्तुत गरे, जुन उनका अघिल्लो विदेश नीति सफलतामा आधारित थियो। अमेरिकी कूटनीतिज्ञहरूले द्विपक्षीय सम्झौतामा जोड दिएका थिए, जसमा आर्थिक प्रोत्साहन र रणनीतिक समायोजनहरू समावेश थिए। जुलाई 2025 मा, अमेरिकी मध्यस्थतामा बनेको एक ढाँचाको रिपोर्टहरू बाहिर आए, जसको परिणामस्वरूप 8 अगस्टमा व्हाइट हाउसमा एक शिखर सम्मेलन भयो। आर्मेनियाका प्रधानमन्त्री निकोल पशिनियन र अजरबैजानी राष्ट्रपति इल्हाम अलीयेवले ट्रम्पको उपस्थितिमा सम्झौतामा हस्ताक्षर गरे, जसमा अमेरिका ने महत्त्वपूर्ण रियायतहरू प्राप्त गर्यो, जस्तै परिवहन गलियारा विकासका अधिकार। यो सम्झौताले ट्रम्पको व्यापक योजनासँग मेल खाएको छ, जसमा अजरबैजानलाई अब्राहम सम्झौतामा समावेश गर्ने सम्भावना पनि समावेश छ। बाह्य दबाबहरू, जस्तै आर्मेनियाको रूसबाट मुक्ति र अजरबैजानको ऊर्जा शक्तिको भूमिका पनि महत्त्वपूर्ण थिए।
शान्ति सम्झौताका प्रमुख बुँदाहरू
यो सम्झौता, जसलाई आधिकारिक रूपमा "शान्ति र अन्तर्राज्यिक सम्बन्ध स्थापना सम्झौता" भनिन्छ, यसमा केही प्रमुख प्रावधानहरू समावेश छन्:
-
आपसी मान्यता र सीमा निर्धारण: दुवै देशहरू एकअर्काको क्षेत्रीय अखण्डता सोवियतकालीन सीमाहरूमा आधारित भएर स्वीकार गर्छन्, र यसलाई संयुक्त आयोगद्वारा अन्तिम रूप दिन प्रतिवद्ध छन्। यसले नागोर्नो-काराबाखको दावालाई हल गर्दछ, जुन अब पूर्ण रूपमा अजरबैजानको नियन्त्रणमा रहेको छ।
-
परिवहन गलियारा: एक प्रमुख हाइलाइट ज़ांगेज़ुर गलियारा (जिसे "ट्रंप रूट फॉर इंटरनेशनल पीस एंड प्रोस्पेरिटी" वा TRIPP का नाम दिइएको छ), जसले मुख्य अजरबैजानलाई त्यसको नाखचिवान क्षेत्रलाई दक्षिणी आर्मेनियाबाट जडान गर्दछ। अमेरिका यस गलियारेको विशेष विकास अधिकार र 99 वर्षको पट्टा प्राप्त गर्छ, जबकि यो आर्मेनियाली संप्रभुता मंहिनेछ। यसको उद्देश्य क्षेत्रीय व्यापार, ऊर्जा ट्रांजिट र कनेक्टिविटीलाई प्रवर्द्धन गर्नु हो।
-
सुरक्षा र सैन्यीकरणमा कमी: विवादित क्षेत्रहरूबाट सेनाहरूको वापसी, कुनै विदेशी सैनिक अड्डा छैन (रूसका मौजूदा अड्डा हेर्नु पर्ने), र कैदीहरूको आदान-प्रदान र खनिएका क्षेत्रहरूको सफाईको लागि मापदण्ड।
-
आर्थिक र मानवीय सहयोग: व्यापारका लागि सीमाहरू खोल्नु, संयुक्त अवसंरचना परियोजनाहरू, र विस्थापित व्यक्तिहरूको लागि समर्थन। आर्मेनिया 2027 सम्म संविधानिक जनमत संग्रह गर्न सहमत हुन्छ, जसमा अजरबैजानको क्षेत्रीय दावासम्बन्धी कुनै पनि उल्लेख हटाइनेछ।
-
अन्तर्राष्ट्रिय गारंटीहरू: यो सम्झौताले अमेरिका द्वारा समर्थन प्राप्त गरेको छ, र यूरोपीय संघ र रूसबाट अनुमोदन प्राप्त गरेको छ, जसले हस्ताक्षर, पुष्टि र निगरानीका लागि कार्यान्वयन समयसीमा सुनिश्चित गर्दछ।
हाल यो पूर्ण सम्झौता होइन (यो प्रारंभिक रूप हो), यसलाई सामान्यीकरणतर्फ एक मीलको पत्थरको रूपमा हेरिन्छ।
विश्लेषण: अवसर, जोखिम र भू-राजनीतिक परिवर्तन
यो शान्ति सम्झौता ट्रम्पको लागि एक कूटनीतिक सफलता हो, जसले यसलाई आफ्नो सम्झौता गर्ने क्षमताको प्रमाणको रूपमा प्रचारित गरेको छ, र 2025 मा गरिएका विभिन्न सम्झौताहरू (जस्तै भारत-पाकिस्तान, इस्राइल-ईरान) को श्रृंखलामा यसलाई जोड्नुभएको छ। आर्मेनिया र अजरबैजानको लागि, यसले आर्थिक फाइदा दिने आशा छ: अजरबैजानलाई नाखचिवान र तुर्की सम्मको सीधी पहुँच प्राप्त हुन्छ, जबकि आर्मेनिया क्षेत्रीय ऊर्जा हबहरूमा सामेल हुन सक्छ, जसले त्यसको अलगाव घटाउन सक्छ। यो गलियारा दक्षिण काकेशसलाई यूरोप र एशिया बीचको महत्त्वपूर्ण लिंकमा परिणत गर्न सक्छ, व्यापार र स्थिरता बढाउँदै।
तर, चुनौतीहरू पनि छन्। आलोचकहरू तर्क गर्छन् कि अमेरिका द्वारा गलियारेको पट्टा साम्राज्यवादी जस्तो देखिन्छ, जसले स्थानीय राष्ट्रवादियोंलाई उत्तेजित गर्न सक्छ। ईरान र रूस, पारंपरिक शक्ति मध्यस्थहरू, प्रभावित हुन सक्छन्—तेहरानले "ट्रंप गलियारा" लाई आफ्नो सीमाहरूका लागि खतरा बताएको छ, जबकि रूसको भूमिका 2023 पछि घटेको छ। आर्मेनियामा, यदि यस सम्झौतामा धेरै सम्झौतामा समर्पण देखिन्छ भने, पशिनियनको विरुद्ध घरेलू विरोध बढी हुन सक्छ, विशेष गरी 2027 को जनमत संग्रहको साथमा।
एक विस्तृत दृष्टिकोणमा, यसले बदलिँदो गठबन्धनहरूलाई देखाउँछ: आर्मेनियाको पश्चिमतिरको झुकाव (जस्तै, यूरोपीय संघका आकांक्षाहरू) र अजरबैजानको तुर्की र अमेरिका बीचको सन्तुलन। जबकि आशावादी आवाजहरूले यसलाई वास्तविक शत्रुता अन्त्यको रूपमा स्वागत गर्छन्, संशयवादीहरूले यसको कार्यान्वयनको बारेमा चिन्ता व्यक्त गर्छन्—अघिल्ला युद्धविराम विश्वासको कमीका कारण असफल भएका छन्। यदि लागू गरियो भने, यसले अन्य संघर्षहरूको समाधानमा प्रेरणा दिन सक्छ; यदि होइन भने, नयाँ संघर्षको जोखिम कायम रहन्छ।
अन्ततः, यो सम्झौता एक साहसिक कदम हो, तर वास्तविक शान्ति निरन्तर कूटनीति र सद्भावनामा निर्भर हुनेछ। तपाईं के सोच्नुहुन्छ—के यो टिक्नेछ? कृपया तपाईंका विचार टिप्पणीमा साझा गर्नुहोस्!
किन ईरान र रूसलाई अमेरिका द्वारा मध्यस्थता गरिएको आर्मेनिया-अजरबैजान शान्ति सम्झौतामा पराजितको रूपमा देखिन्छ?
आर्मेनिया र अजरबैजान बीच हालै भएको अमेरिका द्वारा मध्यस्थता गरिएको शान्ति सम्झौता, जुन 8 अगस्त 2025 मा व्हाइट हाउसमा राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पको उपस्थितिमा हस्ताक्षरित भएको थियो, दक्षिण काकेशसमा एक महत्वपूर्ण भू-राजनीतिक परिवर्तनको रूपमा स्वागत गरिएको छ। तथापि, यसले पारंपरिक क्षेत्रीय शक्तिहरू जस्तै रूस र ईरानलाई हाशिएमा पार्ने आलोचना उत्पन्न गरेको छ। विश्लेषक र मिडिया रिपोर्टहरूका अनुसार, यस सम्झौताले अमेरिकी-नियन्त्रित परिवहन गलियारा र आर्मेनियाको पश्चिम तर्फको झुकावका कारण दुवै देशले प्रभाव, आर्थिक पहुँच र रणनीतिक स्थान गुमाउनेछन्। तल, म प्रत्येकको कारणहरूको व्याख्या गर्नेछु, वर्तमान घटनाहरूको आधारमा।
रूसको हार: मध्यस्थता भूमिकामा कमी र रणनीतिक प्रभावमा गिरावट
रूसले लामो समयसम्म आर्मेनिया-अजरबैजान संघर्षमा प्रमुख मध्यस्थको रूपमा आफूलाई प्रस्तुत गरेको थियो, 1994 र 2020 मा युद्धविरामको मध्यस्थता गर्दै र 2020 को युद्धपछि नागोर्नो-काराबाखमा शान्ति रक्षकहरू पठाएको थियो। तर, अमेरिकी नेतृत्वको सम्झौताले प्रभावी रूपमा मस्कोको भूमिका दरकिनार गर्दछ, जसले राष्ट्रपति व्लादिमीर पुतिनको लागि महत्वपूर्ण झटका छ, जसको प्रभाव सोवियत युगपछि घट्दै गएको छ, विशेषगरी 2022 मा यूक्रेनमा आक्रमण गरेपछि। यो कुरा यसरी व्याख्या गर्न सकिन्छ:
-
कूटनीतिक प्रभावको हानि: सम्झौताले ओएससीई मिन्स्क समूहलाई समाप्त गर्छ, जुन रूस, फ्रान्स र अमेरिका द्वारा सह-अध्यक्षित गरिएको थियो र 1994 देखि वार्ताका लागि मुख्य ढांचा भएको थियो। मध्यस्थता वाशिंगटनमा स्थानान्तरण गर्दा, यो सम्झौता "रूसलाई काकेशसबाट बाहिर निकाल्दछ," जसरी रूसी अधिकारीहरूको भनाइ छ, जस्तै कन्स्टेन्टिन ज़ातुलिनले चेतावनी दिएका छन् कि आर्मेनियामा रूसको सैन्य अड्डा अब "एक धागाबाट लटकिरहेको छ।"
-
व्यापार र परिवहनमा नियन्त्रण गुमाउनु: सम्झौताको मुख्य अंश ज़ांगेज़ुर कॉरिडोर (जसलाई "ट्रंप रूट फर इन्टरनेशनल पीस एण्ड प्रोस्पेरिटी" वा TRIPP भनिएको छ), जसले मुख्य अजरबैजानलाई यसको नाखचिवान क्षेत्रसँग दक्षिणी आर्मेनियाबाट जोड्दछ। रूसले कुनै पनि यस्तो गलियारेमा शान्ति रक्षकको भूमिका खोजेको थियो, तर अमेरिका 99 वर्षको लागि यसको विशेष विकास अधिकार प्राप्त गरेको छ, जसले मस्कोलाई पूर्ण रूपमा बाहिर राख्दछ। यसले मध्य कॉरिडोर व्यापार मार्गलाई प्रवर्धन गर्न सक्छ, जसले युरोपलाई केन्द्रीय एशियासम्म जोड्दछ, जबकि रूसको क्षेत्रलाई बाइपास गर्दै, जसले रूसको ऊर्जा र वस्त्रहरूको प्रवाहमाथि नियन्त्रण घटाउँछ।
-
आर्मेनियाको रूसबाट मुक्ति: आर्मेनिया, जुन परंपरागत रूपमा सुरक्षा लागि रूसमा निर्भर थियो, सामूहिक सुरक्षा संधि संगठन (CSTO) मार्फत, अजरबैजानको 2023 को आक्रमणको समयमा रूसको असफलतासँग हतोत्साहित भएको छ। यो सम्झौता आर्मेनियाको पश्चिमतर्फको झुकावलाई तीव्र पार्दछ, जसमा सम्भावित EU आकांक्षाहरू र अमेरिका संग सुरक्षा सम्बन्धहरू समावेश छन्, जसले रूसलाई क्षेत्रीय रूपमा अलग गरिरहेको छ। रूसको प्रतिक्रियाहरू सतर्क छन्; यद्यपि मॉस्कोले शान्तिको स्वागत गरेको छ, उसले "विदेशी हस्तक्षेप"को विरोध गरेको छ, जसले असन्तोषलाई सूचित गर्दछ।
कुल मिलाएर, अमेरिकी अधिकारीहरूले यसलाई पश्चिमको लागि एक जीतको रूपमा प्रस्तुत गरेका छन्, र रूस (साथै चीन र ईरान)लाई "हार्नेहरू"को रूपमा उल्लेख गरेका छन्, जसले क्षेत्रीय गतिशीलताहरूलाई पुनः आकार दिनमा भाग लिएका छन्।
ईरानको हार: सीमा, व्यापार र क्षेत्रीय सुरक्षा माथि खतरा
ईरान आर्मेनिया र अजरबैजानसँग सीमा साझा गर्दछ र ऐतिहासिक रूपमा दुवै देशसँग सम्बन्धहरूको सन्तुलन कायम राख्दछ ताकि उसले दक्षिण काकेशसमा प्रभाव कायम राख्न सके। यो सम्झौता तेहरानमा एक प्रत्यक्ष खतरा मानिन्छ, जसले "रूसको सहयोग बिना वा सहयोग सहित" गलियारेलाई अवरोध गर्ने प्रतिज्ञा गरेको छ। प्रमुख चिन्ताहरू यस प्रकार छन्:
-
सीमाहरू नजिक भू-राजनीतिक आक्रमण: ज़ांगेज़ुर कॉरिडोर ईरानको उत्तरी सीमा नजिकै फैलिएको छ, र ईरानले कुनै पनि परिवर्तनको विरोध गर्दछ जसले "सीमाहरू परिवर्तन गर्न सक्छ" वा आर्मेनियालाई टुक्र्याउन सक्छ, जसले तेहरानलाई आर्मेनिया र त्यसको बाहिरको पहुँचमा अवरोध गर्न सक्छ। ईरानी अधिकारीहरूले अमेरिकी पट्टेलाई "नव-साम्राज्यवाद" र सुरक्षा जोखिमको रूपमा हेरेका छन्, र तिनीहरूलाई डर छ कि यसले तुर्की वा इजरायलको प्रभावलाई बढावा दिन सक्छ (अजरबैजान इजरायलको पश्चिमी सहयोगी हो) र एक संवेदनशील क्षेत्रको सुरक्षा जोखिममा पार्न सक्छ। यसले ईरानको काला सागर र युरोपतर्फको मार्गहरू काट्न सक्छ, र यसको व्यापारलाई ईरानी मार्गहरूबाट अन्यत्र मोड्न सक्छ।
-
प्रभावको क्षेत्रमा कमी: सम्झौताले आर्मेनियालाई रूस-ईरानको प्रभाव क्षेत्रबाट बाहिर निकालेको छ, जसले एक यस्तो ब्लक कमजोर पार्छ जसले पश्चिम र तुर्कीको विस्तारलाई चुनौती दिएको थियो। ईरानले "सधैं" यस गलियारेको विरोध गरेको छ, यसलाई विदेशी हस्तक्षेप मान्दै जुन क्षेत्रीय स्थिरता कमजोर गर्दछ। अजरबैजानले अमेरिका र तुर्कीसँग सम्बन्ध बलियो पार्दै गर्दा, ईरान ऊर्जा परिवहन र जातीय गतिशीलताहरू (जस्तै, अजरबैजानी अल्पसंख्यकमा प्यान-तुर्की भावनाको बारेमा चिन्ताहरू) मा आफ्नो प्रभाव गुमाउँछ।
-
आर्थिक र सुरक्षा क्षति: यस गलियारेले तेल, ग्याँस र वस्त्रहरूको प्रवाहलाई पुनः मार्गदर्शित गर्न सक्छ, जसले ईरानलाई बाइपास गर्दै यसको प्रतिस्पर्धीहरूलाई बढावा दिन सक्छ। तेहरानले आवश्यक भएमा सैन्य कारवाही गर्ने धम्की दिएको छ, तर रूस युक्रेनमा व्यस्त भएको कारण, ईरान एक्लो हुन सक्छ। ईरानी अधिकारीहरूले "भू-राजनीतिक परिवर्तनहरूको" विरोध गरेका छन्, र आफ्नो सीमामा घेराबन्दीको डर व्यक्त गरेका छन्।
सारांशमा, यो सम्झौता एक अमेरिकी रणनीतिक आधारको रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ, जसले रूस र ईरानको परंपरागत प्रभुत्वलाई कमजोर पार्छ। जबकि दुवै देशहरूले शान्तिको मापदण्ड समर्थन गरेका छन्, तिनीहरूको आधारभूत विरोध यस तथ्यबाट उठेको छ कि तिनीहरूले व्यापार, ऊर्जा र राजनीति का एक महत्वपूर्ण चौराहामा नियन्त्रण गुमाएका छन्। जस्तै-जस्तै सम्झौताले कार्यान्वयन पाउँछ, तनावहरू बढ्न सक्छन्, तर अहिलेका लागि, रूस र ईरानलाई "हार्ने"को रूपमा प्रस्तुत गर्ने कथा क्षेत्रीय शक्तिहरूको परिवर्तनका व्यापक प्रभावहरूलाई उजागर गर्दछ।
