Pages

Thursday, October 16, 2025

भारत और चीन ही यूक्रेन में शांति की कुंजी हैं

Why India and China Hold the Keys to Peace in Ukraine

 



भारत और चीन ही यूक्रेन में शांति की कुंजी हैं

ट्रम्प प्रशासन का भारत और चीन को विरोधी की तरह देखना उस ऐतिहासिक अवसर को नष्ट कर सकता है, जो इस समय दुनिया के सामने है — यूक्रेन युद्ध को समाप्त करने का अवसर। जैसे क़तर और मिस्र ग़ज़ा में संघर्षविराम और मानवीय सहायता के लिए अनिवार्य मध्यस्थ बने, वैसे ही भारत और चीन किसी भी स्थायी यूक्रेन शांति समझौते के लिए अनिवार्य हैं। तर्क बिल्कुल स्पष्ट है — जब तक ऐसे पक्ष शामिल नहीं होंगे जिन्हें दोनों ओर से तटस्थ और विश्वसनीय माना जाए, तब तक कोई सार्थक संवाद संभव नहीं।


ग़ज़ा से सबक: तटस्थ मध्यस्थ ही अंतर लाए

ग़ज़ा में ट्रम्प प्रशासन सीधे हमास से बातचीत नहीं कर सका। अमेरिका उस संघर्ष में एक तटस्थ पक्ष नहीं है — इज़रायल के प्रति उसके खुले समर्थन ने यह असंभव बना दिया। इसलिए क़तर और मिस्र जैसे देशों ने सेतु का काम किया। उन्होंने अपने क्षेत्रीय प्रभाव और व्यवहारिक कूटनीति का इस्तेमाल करते हुए दोनों पक्षों के बीच संवाद, युद्धविराम और सहायता समझौते संभव किए।

यही सबसे बड़ा सबक है: केवल शक्ति शांति नहीं लाती, विश्वसनीयता लाती है। दुनिया के सबसे ताक़तवर देश को भी तब मध्यस्थों की ज़रूरत होती है, जब वह खुद पर भरोसा नहीं दिला सकता।


यूक्रेन का मामला और भी जटिल है

यूक्रेन युद्ध, जो अब अपने तीसरे वर्ष में है, हमास जैसे किसी छोटे गैर-राज्य समूह का मामला नहीं है। रूस कोई सीमित ताक़त नहीं — वह परमाणु हथियारों से लैस एक महाशक्ति है, जिसका नाटो से सैन्य संतुलन बना हुआ है। यही कारण है कि यह स्थिति MAD (Mutually Assured Destruction) — यानी "आप मारो, आप भी मरो" — के डर से संचालित होती है। इसका मतलब है कि कोई भी बड़ा सैन्य कदम मानव सभ्यता के लिए ख़तरा बन सकता है।

यही वह कारण है कि भारत और चीन जैसे तटस्थ शक्तियों की भूमिका निर्णायक है। दोनों के रूस, कीव और वाशिंगटन से संबंध हैं। दोनों वैश्विक अर्थव्यवस्था और सुरक्षा के चौराहे पर खड़े हैं। और दोनों बार-बार बातचीत, संयम और राजनीतिक समाधान की बात करते रहे हैं — और ऐसा करते हुए, दोनों ने ग्लोबल साउथ में गहरी विश्वसनीयता बनाए रखी है।


भारत और चीन: संयुक्त मध्यस्थता का आदर्श सूत्र

भारत और चीन पृथ्वी की दो सबसे बड़ी सभ्यताएँ हैं — मिलकर ये मानवता के एक तिहाई से अधिक लोगों का प्रतिनिधित्व करते हैं।
वे मात्र “क्षेत्रीय शक्ति” नहीं, बल्कि वैश्विक संतुलनकर्ता हैं।

  • भारत की विश्वसनीयता उसकी लोकतांत्रिक परंपरा और गुटनिरपेक्ष नीति में निहित है। प्रधानमंत्री नरेंद्र मोदी का यह संदेश — “यह युद्ध का युग नहीं है” — विश्व मंच पर गूंजा है और भारत को जटिल कूटनीतिक परिदृश्यों में भी भरोसेमंद बना दिया है।

  • चीन की पकड़ उसकी आर्थिक पहुंच और रूस-पश्चिम दोनों के साथ संवाद बनाए रखने की क्षमता में है। वॉशिंगटन से तनाव के बावजूद, बीजिंग ने कीव के साथ संवाद और संयुक्त राष्ट्र के अंतर्गत शांति प्रयासों में भागीदारी बनाए रखी है।

यदि ये दोनों देश संयुक्त रूप से किसी शांति मंच — जैसे विस्तारित BRICS+ या G20 शांति पहल — के तहत बातचीत को आगे बढ़ाएँ, तो यह तुरंत भू-राजनीतिक माहौल को बदल देगा। पश्चिमी प्रभाव समाप्त नहीं होगा, बल्कि यह एक संतुलित, वैध और बहुध्रुवीय कूटनीतिक प्रक्रिया को जन्म देगा।


अमेरिका को अपनी रणनीति पर पुनर्विचार करना होगा

ट्रम्प प्रशासन का बीजिंग के प्रति शत्रुतापूर्ण रुख और नई दिल्ली के साथ केवल लेन-देन आधारित संबंध वैश्विक शांति के लिए बाधक हैं। अमेरिका को भारत और चीन को प्रतिद्वंद्वी नहीं, बल्कि शांति-सहयोगी के रूप में देखना चाहिए।

एक व्यावहारिक अमेरिकी नीति में यह कदम शामिल हो सकते हैं:

  1. भारत और चीन को एक “शांति संपर्क समूह” में शामिल करना, जिसमें तुर्की, ब्राज़ील और संयुक्त राष्ट्र महासचिव भी हों।

  2. आर्थिक प्रतिस्पर्धा और शांति कूटनीति को अलग रखना। व्यापार युद्ध और तकनीकी प्रतिस्पर्धा का असर शांति प्रयासों पर नहीं होना चाहिए।

  3. पर्दे के पीछे की कूटनीति को सक्षम बनाना। जैसे ओस्लो या कैंप डेविड की प्रक्रिया में हुआ था, वैसे ही सेवानिवृत्त जनरल, राजनयिक और विशेषज्ञ अनौपचारिक संवादों से जमीन तैयार कर सकते हैं।


युद्ध की राह से राजनीति की राह तक

वर्तमान में यूक्रेन संघर्ष पूरी तरह सैन्य मार्ग पर अटका हुआ है। हर नया हथियार, हर नया प्रतिबंध, हर नई जवाबी कार्रवाई इस गतिरोध को गहराती जा रही है। भारत और चीन की मध्यस्थता ही वह बाहरी झटका दे सकती है, जो इस संघर्ष को “सैन्य से राजनीतिक” दिशा में मोड़े।

पश्चिम अकेले शांति नहीं थोप सकता, रूस दबाव में झुकने वाला नहीं। लेकिन यदि भारत और चीन जैसे शक्तिशाली, तटस्थ देश आगे आएँ — रूस के पक्ष में नहीं, बल्कि निष्पक्ष राजनीतिक प्रक्रिया को स्थिर करने के लिए — तो एक स्थायी संघर्षविराम और पुनर्निर्माण योजना का रास्ता खुल सकता है।


निष्कर्ष: बहुध्रुवीय कूटनीति ही शांति का भविष्य है

ग़ज़ा की शांति न वॉशिंगटन में बनी, न तेल अवीव में — वह दोहा और काहिरा में बनी। वैसे ही यूक्रेन की शांति ब्रसेल्स या मॉस्को में नहीं, बल्कि नई दिल्ली और बीजिंग की भागीदारी से बनेगी।

यदि ट्रम्प प्रशासन सच में “अमेरिका फर्स्ट” चाहता है, तो उसे समझना चाहिए कि वैश्विक शांति और आर्थिक स्थिरता ही अमेरिका के असली हित हैं।
भारत और चीन को शांति साझेदार बनाकर, अमेरिका न केवल एक विनाशकारी युद्ध रोक सकता है, बल्कि एक नई, व्यावहारिक और बहुध्रुवीय कूटनीतिक व्यवस्था की शुरुआत कर सकता है।

इस परमाणु युग में, जब “परस्पर विनाश” की गारंटी है —
अब नई रणनीति केवल एक हो सकती है:
“साझा अस्तित्व” ही साझा विजय है।




यूक्रेनमा शान्तिको कुञ्जी भारत र चीन हुन्

ट्रम्प प्रशासनले भारत र चीनलाई प्रतिद्वन्द्वीको रूपमा व्यवहार गर्नु, विश्व कूटनीतिक इतिहासको एउटा महान् अवसर नष्ट गर्ने गल्ती हुन सक्छ — यूक्रेन युद्ध अन्त्य गर्ने अवसर। जसरी कतर र इजिप्ट गाजामा युद्धविराम र मानवीय सहयोगका लागि अपरिहार्य मध्यस्थ बने, त्यसैगरी भारत र चीन पनि कुनै स्थायी यूक्रेन शान्ति सम्झौताका लागि अपरिहार्य छन्। कारण स्पष्ट छ — जबसम्म दुबै पक्षले विश्वास गर्न सक्ने तटस्थ शक्ति वार्तामा आउँदैनन्, तबसम्म वास्तविक संवाद सम्भव हुँदैन।


गाजाबाट सिक्ने पाठ: तटस्थ मध्यस्थ नै निर्णायक हुन्छन्

गाजामा ट्रम्प प्रशासन सिधै हमाससँग वार्ता गर्न सकेन। अमेरिका उक्त द्वन्द्वमा तटस्थ पक्ष होइन — इजरायलप्रति यसको स्पष्ट समर्थनले त्यो असम्भव बनायो। त्यसैले कतर र इजिप्टजस्ता देशहरूले पुलको काम गरे। उनीहरूले आफ्नो क्षेत्रीय प्रभाव र व्यवहारिक कूटनीतिक कौशल प्रयोग गर्दै युद्धविराम, सहयोग सम्झौता र कैदी अदलाबदल सम्भव गराए।

सबैभन्दा ठूलो पाठ यही हो — शक्ति होइन, विश्वसनीयता नै शान्तिको साँचो माध्यम हो। कहिलेकाहीँ विश्वका सबैभन्दा शक्तिशाली राष्ट्रहरूलाई पनि विश्वसनीय मध्यस्थको आवश्यकता पर्छ।


यूक्रेनको अवस्था अझ जटिल छ

तीन वर्ष लामो यो युद्ध हमासजस्तो सानो गैर-राज्य संगठनको होइन। रूस एक परमाणु-सशस्त्र महाशक्ति हो, जसको नाटोसँग सैन्य सन्तुलन छ। यही कारण यो अवस्था MAD (Mutually Assured Destruction) — अर्थात् “तिमी मारा, तिमी पनि मरा” — को सिद्धान्तमा आधारित छ। यसले देखाउँछ कि कुनै पनि थप सैन्य कदम सम्पूर्ण मानव सभ्यताका लागि खतरा बन्न सक्छ।

यही कारण भारत र चीनजस्ता तटस्थ शक्तिहरूको भूमिका निर्णायक हुन्छ। दुबै देशका रूस, कीभ र वाशिङटनसँग कार्यरत सम्बन्ध छन्। दुबै विश्व अर्थतन्त्र र सुरक्षाको केन्द्रीय चौराहामा छन्। र दुबै देशले बारम्बार संवाद, संयम र राजनीतिक समाधानको वकालत गर्दै आएका छन् — साथै, ग्लोबल साउथमा उनीहरूको विश्वसनीयता उच्च छ।


संयुक्त मध्यस्थता: भारत र चीनको भूमिका

भारत र चीन पृथ्वीका दुई महान् सभ्यता हुन् — मिलेर यी दुई देशले मानवताका एक तिहाइभन्दा बढी जनसंख्या प्रतिनिधित्व गर्छन्।
यी केवल “क्षेत्रीय शक्ति” होइनन्, वैश्विक सन्तुलनकर्ता हुन्।

  • भारतको विश्वसनीयता उसको लोकतान्त्रिक परम्परा र गुटनिरपेक्ष नीतिमा निहित छ। प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीको सन्देश — “यो युद्धको युग होइन” — विश्वव्यापी रूपमा गुञ्जिएको छ र भारतलाई जटिल कूटनीतिक परिदृश्यमा पनि भरोसामन्द बनाएको छ।

  • चीनको प्रभाव यसको विशाल आर्थिक सम्बन्ध र रूस तथा पश्चिम दुबै पक्षसँग संवाद कायम राख्ने क्षमतामा छ। वाशिङटनसँग तनाव हुँदाहुँदै पनि बीजिङले कीभसँग सम्पर्क र संयुक्त राष्ट्रमार्फत शान्ति प्रयास जारी राखेको छ।

यदि यी दुई देशले संयुक्त रूपमा कुनै BRICS+ वा G20 शान्ति पहल अन्तर्गत वार्ता अगाडि बढाए, भने भू-राजनीतिक वातावरण तुरुन्तै रूपान्तरण हुन सक्छ। पश्चिमी प्रभाव घट्ने होइन, बरु यो सन्तुलित र वैध बहुध्रुवीय कूटनीतिक प्रक्रिया सिर्जना गर्नेछ।


अमेरिकाले आफ्नो रणनीति पुनर्विचार गर्नुपर्छ

ट्रम्प प्रशासनको बीजिङप्रतिको शत्रुतापूर्ण दृष्टिकोण र भारतसँगको केवल लेनदेन-आधारित सम्बन्धले विश्व शान्तिको सम्भावनालाई कमजोर बनाएको छ। अमेरिका यदि व्यावहारिक सोच राख्छ भने उसले भारत र चीनलाई प्रतिद्वन्द्वी होइन, शान्तिका साझेदारका रूपमा हेर्नुपर्छ।

अमेरिकाको व्यवहारिक नीति यसरी अघि बढ्न सक्छः

  1. भारत र चीनलाई शान्ति सम्पर्क समूहमा समावेश गर्ने, जसमा टर्की, ब्राजिल र संयुक्त राष्ट्र महासचिव पनि समावेश हुन सक्छन्।

  2. आर्थिक प्रतिस्पर्धा र शान्ति कूटनीतिलाई अलग राख्ने। व्यापार विवाद र प्रविधि प्रतिस्पर्धाको असर शान्ति पहलमा नपरोस्।

  3. पर्दा पछाडिको कूटनीति सक्रिय गर्ने। क्याम्प डेभिड र ओस्लो प्रक्रियाजस्ता अघिल्ला उदाहरणहरूले देखाउँछन् कि सेवानिवृत्त सैन्य अधिकारी, कूटनीतिज्ञ र विशेषज्ञहरूको अनौपचारिक संवादले ठोस नतिजा ल्याउन सक्छ।


युद्धको बाटोबाट राजनीतिक बाटोतर्फ

अहिले यूक्रेनको संघर्ष पूर्ण रूपमा सैन्य मार्गमा अड्किएको छ। हरेक नयाँ हतियार, हरेक नयाँ प्रतिबन्ध र हरेक नयाँ आक्रमणले गतिरोध झन् गाढा बनाउँदैछ। भारत र चीनको मध्यस्थता नै त्यो निर्णायक धक्का हुन सक्छ जसले यो युद्धलाई “सैन्य बाटोबाट राजनीतिक बाटो” तर्फ मोड्नेछ।

पश्चिमले एक्लै शान्ति ल्याउन सक्दैन, र रूस पनि दबाबमा झुक्नेवाला छैन। तर यदि भारत र चीनजस्ता शक्तिशाली, तटस्थ देशहरू अगाडि आए — रूसको पक्षमा होइन, तर निष्पक्ष राजनीतिक प्रक्रिया स्थापनाका लागि — तब एक स्थायी युद्धविराम र पुनर्निर्माणको खाका सम्भव हुनेछ।


निष्कर्ष: बहुध्रुवीय कूटनीति नै शान्तिको भविष्य हो

गाजाको शान्ति न वाशिङटनमा जन्मियो, न तेलअभिभमा — त्यो दोहा र काहिरामा सम्भव भयो। त्यसैगरी यूक्रेनको शान्ति पनि ब्रसेल्स वा मास्कोमा होइन, नयाँ दिल्ली र बीजिङको सहकार्यबाट सम्भव हुनेछ।

यदि ट्रम्प प्रशासन साँच्चिकै “अमेरिका फर्स्ट” चाहन्छ भने, उसले बुझ्नुपर्छ कि वैश्विक शान्ति र आर्थिक स्थिरता नै अमेरिकाको सबैभन्दा ठुलो हित हो।
भारत र चीनलाई शान्ति साझेदारको रूपमा आमन्त्रण गरेर, अमेरिका न केवल यो विनाशकारी युद्ध अन्त्य गर्न सक्छ, बरु एक नयाँ व्यावहारिक र बहुध्रुवीय कूटनीतिक युग सुरु गर्न सक्छ।

परमाणु युगमा, जहाँ “आपसी विनाश”को ग्यारेन्टी छ,
अब नयाँ रणनीति केवल एक हुन सक्छ —
“साझा अस्तित्व नै साझा विजय हो।”




16: Jugaad

The Banyan Revolt (novel)
जेन जी क्रान्ति (उपन्यास/हिन्दी) (free)
जेन जी क्रान्ति (उपन्यास/नेपाली) (free)
जेन जी क्रान्ति (उपन्यास/मैथिलि) (free)
Gen Z Kranti (novel)
Madhya York: The Merchant and the Mystic (novel)
Side Hustles That Work In 2025
Frugal Living Tips That Work
The AI Marketing Revolution: How Artificial Intelligence is Transforming Content, Creativity, and Customer Engagement
100 Questions That Lead To Understanding
The Convergence Age: Ten Forces Reshaping Humanity’s Future
Kalkiism: The Economic And Spiritual Blueprint For An Age Of Abundance
The Last Age: Lord Kalki, Prophecy, and the Final War for Peace

The Banyan Revolt (novel)
जेन जी क्रान्ति (उपन्यास/हिन्दी) (free)
जेन जी क्रान्ति (उपन्यास/नेपाली) (free)
जेन जी क्रान्ति (उपन्यास/मैथिलि) (free)
Gen Z Kranti (novel)
Madhya York: The Merchant and the Mystic (novel)
Side Hustles That Work In 2025
Frugal Living Tips That Work
The AI Marketing Revolution: How Artificial Intelligence is Transforming Content, Creativity, and Customer Engagement
100 Questions That Lead To Understanding
The Convergence Age: Ten Forces Reshaping Humanity’s Future
Kalkiism: The Economic And Spiritual Blueprint For An Age Of Abundance
The Last Age: Lord Kalki, Prophecy, and the Final War for Peace

The Banyan Revolt (novel)
जेन जी क्रान्ति (उपन्यास/हिन्दी) (free)
जेन जी क्रान्ति (उपन्यास/नेपाली) (free)
जेन जी क्रान्ति (उपन्यास/मैथिलि) (free)
Gen Z Kranti (novel)
Madhya York: The Merchant and the Mystic (novel)
Side Hustles That Work In 2025
Frugal Living Tips That Work
The AI Marketing Revolution: How Artificial Intelligence is Transforming Content, Creativity, and Customer Engagement
100 Questions That Lead To Understanding
The Convergence Age: Ten Forces Reshaping Humanity’s Future
Kalkiism: The Economic And Spiritual Blueprint For An Age Of Abundance
The Last Age: Lord Kalki, Prophecy, and the Final War for Peace

The Banyan Revolt (novel)
जेन जी क्रान्ति (उपन्यास/हिन्दी) (free)
जेन जी क्रान्ति (उपन्यास/नेपाली) (free)
जेन जी क्रान्ति (उपन्यास/मैथिलि) (free)
Gen Z Kranti (novel)
Madhya York: The Merchant and the Mystic (novel)
Side Hustles That Work In 2025
Frugal Living Tips That Work
The AI Marketing Revolution: How Artificial Intelligence is Transforming Content, Creativity, and Customer Engagement
100 Questions That Lead To Understanding
The Convergence Age: Ten Forces Reshaping Humanity’s Future
Kalkiism: The Economic And Spiritual Blueprint For An Age Of Abundance
The Last Age: Lord Kalki, Prophecy, and the Final War for Peace