भारत–चीन व्यापार घाटा: एक विश्लेषण
वर्तमान स्थिति
-
ताजा तथ्यांक: भारतको चीनसँगको वस्तु व्यापार घाटा FY 2024–25 मा 99.2 अर्ब डलर पुगेको छ, जुन अहिलेसम्मकै सबैभन्दा ठूलो हो।
-
अघिल्लो वर्ष: FY 2023–24 मा घाटा 85.08 अर्ब डलर थियो।
किन यति ठूलो छ?
-
आयातमा निर्भरता: भारतले इलेक्ट्रोनिक्स, मेसिनरी, दूरसञ्चार उपकरण, इलेक्ट्रोनिक पार्ट्स, औषधि उत्पादनका कच्चा पदार्थ (API) जस्ता क्षेत्रमा चीनबाट ठूलो परिमाणमा आयात गर्छ।
-
चीनको लागत र規模को फाइदा: चीनका विशाल आपूर्ति सञ्जाल र औद्योगिक क्लस्टरले पुर्जाहरूलाई सस्तो र छिटो उपलब्ध गराउँछन्।
-
हरित–प्रविधि निर्भरता: भारतको सौर ऊर्जा विस्तार अझै पनि चिनियाँ मोड्युलमा निर्भर छ। FY 2024–25 मा ३५.३ मिलियन सौर मोड्युल चीनबाट आयात भए।
-
दुर्लभ खनिज र विशेष रसायन: ब्याट्री, चुम्बक र सेमीकन्डक्टर सामाग्रीमा चीनको प्रभाव हावी छ।
-
मूल्यवर्द्धनको अन्तर: भारतले स्मार्टफोन असेंबली छिटो बढाइरहेको छ तर अधिकांश पुर्जाहरू अझै पनि चीनबाट आयात हुन्छन्।
के भारतसँग कुनै तुलनात्मक लाभ छ?
छ, विशेषगरी सेवाक्षेत्र र केही उत्पादन क्षेत्रमा।
-
सेवा: FY 2023–24 मा भारतले 162.8 अर्ब डलरको सेवामा अधिशेष हासिल गर्यो।
-
फार्मा: FY 2024–25 मा भारतले 30.47 अर्ब डलर बराबरको औषधि निर्यात गर्यो, विशेष गरी जेनेरिक र बायोलोजिक्समा।
-
तेल शोधन उत्पाद: भारत ठूलो मात्रामा परिष्कृत पेट्रोलियम उत्पादन निर्यात गर्छ, जसबाट युरोपमा ठूलो अधिशेष पाउँछ।
-
इलेक्ट्रोनिक्स (उदीयमान क्षेत्र): FY 2024–25 मा भारतको इलेक्ट्रोनिक्स निर्यात ३२% बढेर ३८.६ अर्ब डलर पुगेको छ।
के घाटा घट्न सक्छ?
-
संभावना छ, तर बिस्तारै।
-
यदि भारतले पुर्जाहरूको स्थानीय उत्पादन बढायो, API/रसायन क्षमता विस्तार गर्यो, र खनिज स्रोत विविधीकरण गर्यो भने ३–५ वर्षमा घाटा केही हदसम्म कम हुन सक्छ।
-
तर यदि हरित ऊर्जाको माग छिटो बढ्यो र घरेलु आपूर्ति पछि पर्यो भने घाटा अझ बढ्न सक्छ।
भारतले के गर्न सक्छ?
-
पुर्जा स्थानीयकरण: PLI योजनाको दायरा बढाएर मोबाइल फोन, ब्याट्री, क्यामेरा मोड्युल, डिस्प्ले, PCB जस्ता पुर्जाहरू उत्पादनमा जोड दिनु।
-
API र औषधि आत्मनिर्भरता: बल्क ड्रग/कच्चा पदार्थ उत्पादन क्षमता बढाउनु।
-
महत्वपूर्ण खनिज सुरक्षित गर्नु: चीनबाहेक खानी र प्रशोधन संयन्त्रमा लगानी।
-
लोजिस्टिक्स र मापदण्ड सुधार: घरेलु लोजिस्टिक्स लागत घटाउनु र स्थानीय उत्पादनलाई प्रोत्साहित गर्ने प्रविधि/गुणस्तर मापदण्ड लागू गर्नु।
-
रणनीतिक FTA: अमेरिका, बेलायत, युरोपसँग औषधि, इलेक्ट्रोनिक्स, इन्जिनियरिङ्ग उत्पादनमा बजार पहुँच बढाउनु।
-
वित्त र निर्यात प्रोत्साहन: अफ्रिका, ASEAN र ल्याटिन अमेरिकामा भारतीय इन्जिनियरिङ्ग उत्पादन बढाउन EXIM/ECGC प्रयोग गर्नु।
-
सेवा + वस्तु संयोजन: IT सेवासँगै हार्डवेयर निर्यातलाई प्याकेजमा प्रस्तुत गर्नु।
के भारतसँग अन्य ठूला अर्थतन्त्रहरूसँग अधिशेष छ?
हो, धेरै देशहरूसँग। FY 2023–24 का अनुसार:
| साझेदार | भारतको व्यापार सन्तुलन |
|---|---|
| अमेरिका | +36.75 अर्ब डलर |
| नेदरल्याण्ड्स | +17.39 अर्ब डलर |
| बेलायत (UK) | +4.56 अर्ब डलर |
| इटाली | +2.97 अर्ब डलर |
| फ्रान्स | +0.91 अर्ब डलर |
| बंगलादेश | +9.22 अर्ब डलर |
| रूस | –57.17 अर्ब डलर (ऊर्जा आयातका कारण घाटा) |
| चीन | –85.08 अर्ब डलर (FY 2024–25 मा बढेर –99.2 अर्ब डलर) |
निष्कर्ष
-
भारत–चीन वस्तु व्यापार घाटा संरचनात्मक हो—पुर्जा, मेसिनरी र खनिज निर्भरता मूल कारण।
-
भारतसँग तुलनात्मक लाभ छन्—सेवा, फार्मा, पेट्रोलियम उत्पादन, इलेक्ट्रोनिक्स निर्यात।
-
अधिशेष अमेरिका, नेदरल्याण्ड्स, बेलायत आदिसँग पहिल्यै छ।
-
घाटालाई घटाउने बाटो छ, तर यसको लागि गहिरो स्थानीयकरण, खनिज विविधीकरण र रणनीतिक FTA आवश्यक छ।
