भेनेजुएला–अमेरिका तनावको अवलोकन
भेनेजुएला र संयुक्त राज्य अमेरिकाबीचको तनाव विचारधारा, भू-राजनीति, अर्थतन्त्र, र आपराधिक आरोपहरूको जटिल मिश्रण हो। वाशिङ्टन राष्ट्रपति निकोलस मादुरोको सरकारलाई एक सत्तावादी शासन मान्छ, जसले लोकतन्त्रलाई कमजोर बनाउँछ, नार्को–आतंकवादलाई प्रोत्साहन दिन्छ, र रूस, चीन र इरान जस्ता प्रतिद्वन्द्वीहरूसँग गठबन्धन गरेर आप्रवासन संकटमार्फत क्षेत्रलाई अस्थिर बनाउँछ। अर्कोतर्फ, काराकास अमेरिकामाथि साम्राज्यवादी हस्तक्षेप र प्रतिबन्धमार्फत “आर्थिक युद्ध” गर्ने, शासन परिवर्तन गर्ने, र भेनेजुएलाका विशाल तेल भण्डारहरू—जो विश्वकै सबैभन्दा ठूलो मानिन्छ—उपभोग गर्ने प्रयास गरेको आरोप लगाउँछ।
यो प्रतिस्पर्धा अहिले प्रतिनिधि युद्ध (proxy conflict) को रूप लिन पुगेको छ, जहाँ अमेरिका 2000 को दशकदेखि कठोर प्रतिबन्ध लगाइरहेको छ र भेनेजुएलाले पश्चिम–विरोधी शक्तिहरूसँग सम्बन्ध अझ बलियो बनाएको छ।
ऐतिहासिक पृष्ठभूमि
अमेरिका–भेनेजुएला सम्बन्ध झन्डै दुई शताब्दी पुराना हुन्। सन् 1835 मा अमेरिकाले भेनेजुएलाको स्वतन्त्रतालाई मान्यता दियो र 1836 मा व्यावसायिक सन्धि सम्पन्न गर्यो। 20औँ शताब्दीको सुरुवातमा तेलले सम्बन्धलाई रूपान्तरण गर्यो: भेनेजुएला अमेरिका का प्रमुख तेल आपूर्तिकर्ता मध्ये एक बन्यो।
तर शीतयुद्धले अविश्वास बढायो। अमेरिकाले ल्याटिन अमेरिकामा गरेका तख्तापलटहरू (जस्तै चिली 1973, ग्वाटेमाला 1954) ले काराकासमा असन्तोष बढायो।
हुगो चाभेजको शासन (1999–2013)
-
चाभेजले “बोलीभेरियन क्रान्ति” सुरु गरे—तेल राष्ट्रियकरण गरे, सम्पत्ति पुनर्वितरण गरे, र क्युबा, इरान, रूससँग गठबन्धन गरे।
-
उनले अमेरिकाविरुद्ध कठोर भाषण दिए; 2006 मा संयुक्त राष्ट्रसभामा उनले जर्ज बुशलाई “सैतान” भने।
-
2002 मा चाभेजविरुद्ध तख्तापलट भयो, जसलाई पछि सार्वजनिक भएका CIA दस्तावेजहरूले अमेरिकी अप्रत्यक्ष संलग्नता देखाए।
-
तेल राजस्व बढेपनि भ्रष्टाचार र कुप्रबन्धले संस्थाहरू कमजोर बनायो।
निकोलस मादुरोको शासन (2013–हालसम्म)
-
2013 मा चाभेजको मृत्युपछि मादुरो सत्तामा आए। उनको शासनमा देश अत्यधिक मुद्रास्फीति, खाद्यान्न अभाव, र ठूलो आप्रवासन संकट मा डुब्यो (2015 देखि 80 लाखभन्दा बढी भेनेजुएलालीले देश छोडेका छन्—लाटिन अमेरिकाको सबैभन्दा ठूलो आप्रवासन संकट)।
-
अमेरिकी प्रतिबन्ध क्रमशः कडा हुँदै गयो:
-
ओबामा (2015): भ्रष्टाचार र मानवअधिकार उल्लंघनमा संलग्न अधिकारीहरूलाई लक्षित।
-
ट्रम्प (2019): विपक्षी नेता हुआन गुआइदो लाई अन्तरिम राष्ट्रपति भनेर मान्यता दिए, तेल निर्यात रोकिदिए, र कूटनीतिक सम्बन्ध तोडे।
-
बाइडन (2023–24): केही प्रतिबन्ध हटाए तर जुलाई 2024 को विवादित निर्वाचन पछि पुनः लगाइयो।
-
मादुरोले रूस (सैन्य सम्झौता), चीन (ऋण र पूर्वाधार), र इरान (इन्धन सहयोग) सँग नजिकका सम्बन्ध बनाए र अमेरिकी कदमलाई “आर्थिक आतंकवाद” भने।
प्रमुख घटनाक्रम
| अवधि | प्रमुख घटनाहरू |
|---|---|
| 1835–1910s | अमेरिकाले मान्यता दियो; सीमा विवादमा भेनेजुएलाको पक्षमा। |
| 1920s–1990s | तेल–आधारित साझेदारी; अमेरिका को प्रमुख आपूर्तिकर्ता। |
| 1999–2013 (चाभेज) | राष्ट्रियकरण; अमेरिका–विरोधी गठबन्धन; 2002 तख्तापलट। |
| 2013–2018 (प्रारम्भिक मादुरो) | आर्थिक पतन; अधिकारीहरूमाथि प्रतिबन्ध। |
| 2019–2024 | गुआइदो मान्यता; तेल प्रतिबन्ध; विवादित निर्वाचन। |
| 2024–2025 | चुनावी दमन; मादुरोमाथि $50M इनाम; अमेरिकी युद्धपोत तैनाती। |
यस इतिहासले देखाउँछ कि अमेरिकाले प्रायः लोकतन्त्रको नाममा हस्तक्षेप गरेको छ, तर तेल र सुरक्षा हित मुख्य कारण बनेका छन्।
वर्तमान स्थिति (2025 अगस्ट 21 सम्म)
-
चुनाव: 2024 को मादुरो पुनर्निर्वाचन धाँधलीपूर्ण भनियो।
-
प्रतिबन्ध र इनाम: 2025 अगस्ट 7 मा अमेरिकाले मादुरोमाथि नार्को–आतंकवाद मुद्दामा $50 मिलियन इनाम घोषणा गर्यो।
-
सैन्य गतिविधि: अमेरिका ले तीन युद्धपोत र 2,000 मरीन क्यारिबियनमा पठाएको छ।
-
भेनेजुएलाको प्रतिक्रिया: मादुरोले 40 लाख मिलिशिया परिचालन गरे र यसलाई “साम्राज्यवादी आक्रमण” भने।
-
मानवअधिकार: मार्च 2025 सम्म कम्तीमा 1,014 राजनीतिक बन्दी, चुनावपछि 36 भन्दा बढी प्रदर्शनकारीको मृत्यु।
संयुक्त राष्ट्र महासचिव एन्टोनियो गुटेरेस ले “विनाशकारी टकराव” रोक्न चेतावनी दिएका छन्।
ल्याटिन अमेरिकी दृष्टिकोण
ल्याटिन अमेरिका गहिरो रूपमा विभाजित छ:
-
वामपन्थी सरकारहरू (ब्राजिल, मेक्सिको, कोलम्बिया): अमेरिकी प्रतिबन्धलाई “एकतर्फी दबाब” भन्छन्, तर संवादको पक्षमा।
-
दक्षिणपन्थी सरकारहरू (अर्जेन्टिना, चिली, उरुग्वे): मादुरोको अधिनायकवादको निन्दा गर्छन् र अमेरिकी दबाबको समर्थन।
-
आप्रवासन संकट: 2015 देखि 80 लाख भन्दा बढी भेनेजुएलालीले देश छोड्दा कोलम्बिया, पेरु, इक्वाडोर, ब्राजिल जस्ता देशको स्रोतमा भारी दबाब, जसले विरोधी–आप्रवासी राजनीति बढाएको छ।
सारांशमा, जनमत अमेरिका को अत्यधिक हस्तक्षेप र मादुरोको दमनकारी शासन दुबै प्रति थाकेको छ।
विश्वव्यापी दृष्टिकोण
-
मादुरोको आलोचना: संयुक्त राष्ट्र, युरोपेली संघ, OAS ले दमनको निन्दा गरे। 50 भन्दा बढी देशले 2015 को विपक्ष–नियन्त्रित नेशनल असेंबलीलाई मान्यता दिए।
-
मादुरोका समर्थक: रूस, चीन र इरानले आर्थिक/सैन्य सहयोग दिएका छन् र सुरक्षा परिषद् प्रस्ताव रोकेका छन्।
-
तटस्थ/मध्यस्थ: क्यानाडा, नर्वे र भ्याटिकनले संवाद प्रयास गरेका छन्।
-
मानवीय संकट: संयुक्त राष्ट्र अनुसार, यो लाटिन अमेरिकाको सबैभन्दा ठूलो मानवीय संकट हो—गरिबी 80% माथि पुगेको छ।
प्रतिबन्ध विवादास्पद छन्: आलोचकहरूले यसले सर्वसाधारणको पीडा बढाउँछ भन्छन्, समर्थकहरूले यसलाई तानाशाहीविरुद्ध दबाबका लागि आवश्यक देख्छन्।
अमेरिका को चिन्ता: कार्टेल
अमेरिकाले भेनेजुएलालाई नशा व्यापार सँग जोड्छ:
-
मादुरो र उनका सहयोगीहरूलाई “कार्टेल अफ द सन” चलाएको आरोप छ, जसले कोकिन तस्करी गर्छ र मेक्सिकोको सिनालोआ कार्टेल तथा भेनेजुएलाको ट्रेन डे अरागुआ समूहसँग काम गर्छ।
-
अमेरिकी ट्रेजरीले अरबौं डलरको नशा कारोबार रोक्न प्रतिबन्ध लगाएको छ।
-
ट्रम्प प्रशासनले कार्टेललाई “आतंकी संगठन” घोषणा गर्यो, जसले सैन्य हस्तक्षेपको बाटो खोल्यो।
तर आलोचकहरू भन्छन्, यो “नार्को–युद्ध” वास्तवमा शासन परिवर्तनको बहाना हो।
अमेरिकाको दक्षिणी सिमानाभन्दा तलका कार्टेल
ल्याटिन अमेरिकी कार्टेलहरू प्रायः “राज्यभित्र राज्य” को रूपमा काम गर्छन्:
-
कमजोर क्षेत्रहरूमा सुरक्षा, रोजगारी र आधारभूत सेवा दिन्छन्।
-
मेक्सिकोका कार्टेलहरूले मात्र वर्षमा 18–39 अर्ब डलर कमाउँछन्।
-
अपराध: जबरजस्ती असुली, अपहरण, खानी नियन्त्रण, मानव तस्करी।
-
हिंसा अत्यन्तै भयावह—सिर्फ मेक्सिकोमै हरेक वर्ष हजारौं मारिन्छन्।
भेनेजुएलाको तोकोरोन जेल त कार्टेलले चलाएको “सहर” नै बनेको थियो—जहाँ नाइट क्लब र पौडी पोखरीसम्म थिए—जबसम्म 2023 मा सेनाले छापा हालेन।
राज्य–कार्टेल गठजोड
-
भेनेजुएला: मादुरो र जनरलहरूले कोकिन शिपमेन्ट सुरक्षित गरेको अमेरिकी अभियोग।
-
मेक्सिको: पूर्व सुरक्षा मन्त्री जेनेरो गार्सिया लुना 2023 मा सिनालोआ कार्टेलबाट घूस लिएकोमा दोषी।
-
हन्डुरास: पूर्व राष्ट्रपति जुआन अर्लान्डो हेर्नान्डेज 2022 मा अमेरिका प्रत्यर्पित।
-
CIA र कॉन्ट्रा: 1980 दशकमा निकाराग्वाको विद्रोही “कॉन्ट्रा” हरूले कोकिनबाट अभियान चलाए—जसले अमेरिकी “ड्रग युद्ध” माथि प्रश्न उठायो।
यो नार्को–स्टेट प्रवृत्ति ले शासनलाई कमजोर बनाउँछ र हिंसालाई स्थायी बनाउँछ।
निष्कर्ष
भेनेजुएला–अमेरिका तनाव तानाशाही बनाम हस्तक्षेपवाद को प्रतीक हो। अमेरिका मादुरोलाई नार्को–तानाशाह मान्छ, भने काराकासले आफूलाई साम्राज्यवादी घेराबन्दीको शिकार बताउँछ।
हालको सैन्य टकराव को जोखिम बढ्दै गएको छ। यदि प्रतिबन्धसँगै मानवीय सहयोग र संवाद जोडिएन भने यो संकट अझ गहिरो हुँदै जानेछ।
वेनेज़ुएला–अमेरिका तनाव (2025): तुलनात्मक विश्लेषण एवं नीतिगत प्रभाव
कार्यकारी सारांश
अगस्त 2025 सम्म वेनेज़ुएला–अमेरिका सम्बन्ध दशकोंकै सबैभन्दा निचो स्तरमा पुगेका छन्। राष्ट्रपति निकोलस मादुरोको जुलाई 2024 को विवादित पुनर्निर्वाचनपछि संयुक्त राज्यले प्रतिबन्धहरू कडा पार्यो, आपराधिक अभियोग बढायो, र क्यारिबियनमा सैन्य शक्ति तैनात गर्यो। यसको जवाफमा काराकासले मिलिशिया परिचालन गर्यो, रूस, चीन, र इरानसँग गठबन्धन गहिरो पार्यो, र अमेरिकी कार्यलाई साम्राज्यवादी आक्रमणका रूपमा प्रस्तुत गर्यो।
यो नीतिगत संक्षेप (policy brief) ले छवटा आयाममा अमेरिकी रणनीति, भेनेज़ुएलाको प्रतिकारात्मक कदमहरू, र क्षेत्रीय/वैश्विक प्रतिक्रियाहरूको तुलनात्मक विश्लेषण प्रस्तुत गर्छ: राजनीतिक वैधता, आर्थिक प्रतिबन्ध, सैन्य स्थिति, नार्को–आतंकवाद आरोप, मानवीय/आप्रवासन संकट, र भू–राजनीतिक गठबन्धन। निष्कर्ष यो छ कि यद्यपि अमेरिका का चिन्ताहरू (नशा कारोबार, अधिनायकवाद) वास्तविक छन्, केवल दबाबमूलक नीतिले मादुरोको पकड अझै बलियो पार्छ, मानवीय संकट गहिरो पार्छ, र क्षेत्रीय सहयोगीहरूलाई विभाजित गर्छ। संतुलित दृष्टिकोण—प्रतिबन्धसँगै मानवीय राहत र बहुपक्षीय मध्यस्थता—संघर्ष कम गर्ने सम्भावित बाटो हुन सक्छ।
1. राजनीतिक वैधता
अमेरिकी रणनीति
अमेरिकाले मादुरोको 2024 पुनर्निर्वाचनलाई अस्वीकार गरेको छ, OAS, EU र स्थानीय पर्यवेक्षकहरूको धोखाधडी रिपोर्ट उद्धृत गर्दै। 2015 को विपक्ष–नियन्त्रित नेशनल असेंबलीलाई वैध निकायको रूपमा मान्यता दिइरहेको छ।
भेनेज़ुएलाको प्रतिक्रिया
मादुरोले अमेरिकी दावी अस्वीकार गर्दै यसलाई साम्राज्यवादी हस्तक्षेप भनेका छन्। उनले विपक्षी नेताहरूलाई गिरफ्तार वा निर्वासनमा पठाए, स्वतन्त्र सञ्चारमाध्यम बन्द गरे, र वफादार संस्थाहरू (जस्तै सुप्रीम कोर्ट) लाई सुदृढ बनाए।
क्षेत्रीय/वैश्विक प्रतिक्रिया
-
वामपन्थी सरकारहरू (ब्राज़िल, मेक्सिको, कोलम्बिया): अमेरिकी अस्वीकारलाई साम्राज्यवादी ठान्छन् तर मादुरोलाई पूर्ण समर्थन गर्दैनन्।
-
दक्षिणपन्थी सरकारहरू (अर्जेन्टिना, चिली, उरुग्वे): अमेरिकी मागको समर्थन गर्छन्।
-
वैश्विक शक्ति: EU र OAS दमनको निन्दा गर्छन्; रूस, चीन, इरान मादुरोलाई समर्थन गर्छन्।
विश्लेषण
वैधताको लडाइँले बाह्य मान्यता (external recognition) लाई राजनीतिक हतियार बनाएको छ। यसले क्षेत्रीय ध्रुवीकरण गहिरो पार्छ।
2. आर्थिक प्रतिबन्ध
अमेरिकी रणनीति
2015 देखि व्यापक प्रतिबन्ध लागू, 2019 मा ट्रम्प अन्तर्गत तेल निर्यातमा रोक। 2023–24 मा बाइडनले अस्थायी सहजता दिए तर 2024 को चुनावपछि पुनः कडा पारियो।
भेनेज़ुएलाको प्रतिक्रिया
-
चीनसँग तेल–विनिमय सम्झौता,
-
इरानसँग इन्धन–स्वाप,
-
गोप्य ढुवानी (एशियाली बजार),
-
क्रिप्टो र सुन–बजार प्रयोग।
क्षेत्रीय/वैश्विक प्रतिक्रिया
-
छिमेकी: आप्रवासन संकटले अर्थतन्त्रमा बोझ।
-
वैश्विक दक्षिण: प्रतिबन्धलाई “सामूहिक दण्ड” भनी आलोचना।
-
युरोप/सहयोगी: अधिकांश अमेरिकी लाइनमा, तर ऊर्जाको कारण कहिलेकाहीँ नरम।
विश्लेषण
प्रतिबन्धले राज्य क्षमता कमजोर बनाउँछन् तर शासन परिवर्तन ल्याउन असफल। यसले मानवीय संकट गहिरो बनाउँछ र भेनेज़ुएलालाई अधिनायकवादी सहयोगीहरूतर्फ धकेल्छ।
3. सैन्य स्थिति
अमेरिकी रणनीति
अगस्त 2025 मा अमेरिका ले तीन युद्धपोत र 2,000 मरीन क्यारिबियन पठायो, नार्कोटिक्स नियन्त्रणको नाममा।
भेनेज़ुएलाको प्रतिक्रिया
-
40 लाख मिलिशिया परिचालन,
-
रूससँग संयुक्त अभ्यास,
-
वायु–रक्षा प्रणाली सक्रिय,
-
यसलाई “आक्रमणको तयारी” भन्दै राष्ट्रवाद बढाउने प्रयास।
क्षेत्रीय/वैश्विक प्रतिक्रिया
-
संयुक्त राष्ट्र: महासचिव गुटेरेसले “विनाशकारी टकराव” चेतावनी।
-
रूस/चीन: अमेरिकी कदमलाई भडकाउने कदम भने।
-
छिमेकी: युद्ध फैलिने डर।
विश्लेषण
सैन्य शक्ति प्रदर्शनले अनियोजित टकराव (miscalculation) को जोखिम बढाउँछ।
4. नार्को–आतंकवाद आरोप
अमेरिकी रणनीति
न्याय मन्त्रालयले मादुरो र जनरलहरूलाई “कार्टेल अफ द सन” चलाएको अभियोग लगायो। $50 मिलियन इनाम राखियो।
भेनेज़ुएलाको प्रतिक्रिया
अभियोगलाई “झुट्टा प्रमाण” भन्दै अस्वीकार, अमेरिकामाथि “lawfare” को आरोप।
क्षेत्रीय/वैश्विक प्रतिक्रिया
-
मानवअधिकार संस्थाहरू: अनुसन्धान समर्थन।
-
क्षेत्रीय सरकारहरू: मिश्रित—कार्टेल संलग्नता स्वीकार गर्छन् तर अमेरिकी हस्तक्षेपविरुद्ध।
विश्लेषण
यसले अमेरिकालाई कानुनी औचित्य दिन्छ, तर अत्यधिक प्रयोगले सहयोगीहरूलाई टाढा पार्न सक्छ।
5. आप्रवासन र मानवीय संकट
अमेरिकी रणनीति
शरणार्थी संकटलाई मादुरोको असफलता प्रमाणका रूपमा देखाउँछ। सीमित मानवीय सहायता प्रदान।
भेनेज़ुएलाको प्रतिक्रिया
संयुक्त राष्ट्र NGO हरूमाथि प्रतिबन्ध, संकटका लागि प्रतिबन्धलाई दोष। आप्रवासनलाई दबाबको हतियारको रूपमा प्रयोग।
क्षेत्रीय/वैश्विक प्रतिक्रिया
-
छिमेकी: कोलम्बियामा 30 लाखभन्दा बढी शरणार्थी; पेरु, इक्वाडोर, ब्राज़िलमा पनि ठूलो संख्या।
-
अन्तर्राष्ट्रिय निकाय: UNHCR ले यसलाई लाटिन अमेरिकाको सबैभन्दा ठूलो विस्थापन संकट भनेको छ।
-
जनमत: थकान, असन्तोष, आप्रवासी–विरोधी राजनीति।
विश्लेषण
आप्रवासन दुबै मानवीय त्रासदी र भू–राजनीतिक हतियार हो।
6. भू–राजनीतिक गठबन्धन
अमेरिकी रणनीति
OAS, EU र साझेदारमार्फत मादुरोलाई अलग गर्ने। विपक्षी निर्वासित नेताहरूलाई सहयोग।
भेनेज़ुएलाको प्रतिक्रिया
रूस (हथियार), चीन (ऋण/पूर्वाधार), इरान (इन्धन/ड्रोन) सँग सम्बन्ध विस्तार।
क्षेत्रीय/वैश्विक प्रतिक्रिया
-
लाटिन अमेरिका: विभाजित।
-
वैश्विक दक्षिण: कतिपयले प्रतिरोधको प्रतीक ठान्छन्, अरूले अस्थिरता।
-
महाशक्ति: रूस/चीनले सुरक्षा परिषद् प्रस्ताव भिटो गर्छन्।
विश्लेषण
भेनेज़ुएला नयाँ शीत युद्ध–जस्तो गतिशीलता को केन्द्र बन्दैछ।
तुलनात्मक तालिका
| आयाम | अमेरिकी रणनीति | भेनेज़ुएलाको प्रतिक्रिया | क्षेत्रीय/वैश्विक प्रतिक्रिया |
|---|---|---|---|
| राजनीतिक वैधता | 2024 चुनाव अस्वीकार | विपक्ष दमन | क्षेत्रीय ध्रुवीकरण |
| आर्थिक प्रतिबन्ध | तेल/वित्तमा व्यापक रोक | चीन/इरानसँग सम्झौता, क्रिप्टो | वैश्विक दक्षिण आलोचना |
| सैन्य स्थिति | क्यारिबियनमा युद्धपोत | मिलिशिया र रूससँग अभ्यास | संयुक्त राष्ट्र चिन्ता, छिमेकी डर |
| नार्को–आतंकवाद | अभियोग, $50M इनाम | अस्वीकार, “lawfare” | मिश्रित प्रतिक्रिया |
| आप्रवासन | संकटलाई राजनीतिक रूपमा प्रयोग | प्रतिबन्धलाई दोष, आप्रवासन हतियार | छिमेकी बोझ |
| गठबन्धन | अलगाव, विपक्ष समर्थन | रूस/चीन/इरानसँग नजिक | महाशक्ति प्रतिस्पर्धा |
नीतिगत निहितार्थ
-
प्रतिबन्धलाई सन्तुलनमा राख्नुपर्छ – मानवीय सहायता–सहित लक्षित प्रतिबन्ध।
-
नार्को–आतंकवाद फ्रेमिङ सावधानीपूर्वक प्रयोग गर्नुपर्छ।
-
क्षेत्रीय मध्यस्थलाई प्रयोग गर्नु पर्छ – ब्राजिल, मेक्सिको, नर्वे।
-
आप्रवासन साझा चुनौती हो – सहकार्यका लागि कोष स्थापना।
-
सैन्य वृद्धि टार्नुपर्छ – UN–निगरानी समुद्री गस्ती सम्भावना।
-
वैश्विक दक्षिणसँग संलग्नता बढाउनुपर्छ – यसलाई विश्वव्यापी मानवीय मुद्दा बनाउने।
निष्कर्ष
वेनेज़ुएला–अमेरिका तनाव तानाशाही र हस्तक्षेपवाद बीचको संघर्ष हो। अमेरिका का नजरमा मादुरो नार्को–तानाशाह हुन्; काराकास आफैलाई साम्राज्यवादी घेरेबन्दीको शिकार ठान्छ।
यो संकट केवल द्विपक्षीय छैन: यसले क्षेत्रीय अस्थिरता, आप्रवासन संकट, र महाशक्तिहरूको प्रतिस्पर्धालाई बढाएको छ। इतिहास देखाउँछ कि केवल अमेरिकी दबाबले शासन परिवर्तन सम्भव छैन। प्रतिबन्ध + मानवीय राहत + क्षेत्रीय मध्यस्थता नै सम्भावित बाटो हो। अन्यथा, यो संकट नयाँ बहुध्रुवीय विश्वव्यवस्था (multipolar order) को स्थायी टकराव बन्दै जानेछ।
भेनेजुएला–अमेरिका तनावको सन्दर्भमा मेक्सिकन कार्टेल
मेक्सिकन कार्टेलहरूले भेनेजुएला र संयुक्त राज्य अमेरिकाबीचको तनावलाई आकार दिन र बढाउन महत्वपूर्ण भूमिका खेलेका छन्, विशेष गरी उनीहरूको भनिएको अन्तर्राष्ट्रिय लागूऔषध तस्करी सञ्जालसँगको सहकार्यका कारण। वाशिङ्टनको आरोप छ कि भेनेजुएलाका राष्ट्रपति निकोलस मादुरो र उनका सैनिक अधिकारीहरूको सञ्जाल “कार्टेल अफ द सन” ले मेक्सिकन समूहहरू—विशेषगरी सिनालोआ कार्टेल—सँग साझेदारी गरेका छन्, जसले कोकिन र फेन्टानाइललाई अमेरिकामा तस्करी गर्छ।
अमेरिकाले यस गठबन्धनलाई 2025 अगस्टमा तीन युद्धपोत (विनाशक र उभयचर जहाजसहित) क्यारिबियन पठाउने मुख्य कारणको रूपमा प्रस्तुत गरेको छ, जसको उद्देश्य “नार्को–आतंकवादीहरू” विरुद्ध लागूऔषध विरोधी अभियान सञ्चालन गर्नु हो। 2025 फेब्रुअरीमा ट्रम्प प्रशासनले सिनालोआ कार्टेल, जलिस्को न्यू जेनेरेसन कार्टेल (CJNG), र भेनेजुएलन समूह ट्रेन डे अरागुआ लाई विदेशी आतंकवादी संगठन (FTOs) घोषणा गर्यो र तिनीहरूलाई अमेरिकी ओपिओइड संकटसँग जोड्यो।
भेनेजुएलाले यी आरोपहरूलाई पूर्णरूपमा अस्वीकार गरेको छ। मादुरोले यसको प्रतिक्रियामा मिलिसियालाई सक्रिय गरे र अमेरिकी कदमलाई साम्राज्यवादी उत्तेजना भने। मेक्सिकोकी राष्ट्रपति क्लाउडिया शिनबाम ले पनि 2025 को सुरुवातमा मादुरो र सिनालोआ कार्टेलबीचको गठबन्धनबारेका अमेरिकी आरोपलाई पर्याप्त प्रमाण नभएको भन्दै अस्वीकार गरिन्। आलोचकहरू भन्छन् कि अमेरिकी कदमहरूले क्षेत्रीय संघर्षलाई भड्काउन सक्छ, तर कार्टेलको संलग्नताले वाशिङ्टनको यो कथनलाई बल दिएको छ कि भेनेजुएला एक नार्को–स्टेट प्रॉक्सी हो, जसले प्रतिबन्ध र सैन्य गतिविधिलाई तीव्र बनाएको छ।
प्रमुख मेक्सिकन कार्टेलहरूको संक्षिप्त अवलोकन
मेक्सिकोका कार्टेलहरू समयसँगै साधारण तस्करी समूहहरूबाट विकसित भएर उन्नत अन्तर्राष्ट्रिय आपराधिक संगठनहरू बनेका छन्। 2025 सम्ममा विभाजनका कारण 200 भन्दा बढी सक्रिय समूहहरू छन्, तर केही ठूला संगठनहरू नै हाबी छन्। प्रतिस्पर्धा—विशेष गरी सिनालोआ र CJNG बीच—ले मेक्सिकोमा हिंसालाई चरम स्तरमा पुर्याएको छ।
| कार्टेल | प्रमुख नेता/गुट | आधार/दृढ क्षेत्र | स्थिति/टिप्पणी |
|---|---|---|---|
| सिनालोआ कार्टेल | लोस चापिटोस (एल चापो गज्मानका छोराहरू); जाम्बादा गुट (इस्माएल “एल मायो” जाम्बादाको 2024 मा गिरफ्तारीले आन्तरिक दरार) | सिनालोआ, डुराङ्गो, चिहुआहुआ, बाजा क्यालिफोर्निया, सोनोरा | अझै पनि सबैभन्दा ठूलो; विकेन्द्रीकृत संरचनाले लचिलो; गिरफ्तारीका कारण कमजोर भए पनि अनुकूलनशील; नेतृत्व विवादले प्रतिस्पर्धीसँग सम्भावित गठबन्धन। |
| जलिस्को न्यू जेनेरेसन कार्टेल (CJNG) | नेमेसियो ओसेगेरा सर्वान्तेस (“एल मेन्चो”) | जलिस्को, मिचोआकान, गुआनाजुआतो, कोलिमा, ग्युरेरो | तीव्र उभारमा; क्रूर हिंसाका लागि कुख्यात; सिनालोआको दरारबीच तीव्र विस्तार; चाँडै नै विश्वकै ठूलो बन्ने सम्भावना। |
| गल्फ कार्टेल (CDG) | गुटहरू: लोस सिकलोनेस, लोस एस्कोर्पिओनेस | तामाउलिपास (उत्तरी–पूर्वी मेक्सिको) | सीमा तस्करीमा सक्रिय; विभाजित भए पनि अझै प्रासंगिक। |
| लोस जेटास / नर्थईस्ट कार्टेल | पूर्व सैनिक-प्रशिक्षित; अहिले विभाजित | भेराक्रूज, तामाउलिपास | कहिल्यै सबैभन्दा डरावना; अहिले कमजोर भए पनि वसूली, अपहरण, इन्धन चोरीमा सक्रिय। |
| अन्य (जस्तै कार्टेल्स यूनिडोस, लोस भियाग्रास) | विभिन्न स्थानीय नेता | मिचोआकान, ग्युरेरो | साना तर हिंस्रक; प्रायः ठूला कार्टेलसँग टकराव वा गठबन्धन; अमेरिकी प्रतिबन्धको दायरामा। |
आकार, शक्ति र प्रभाव
मेक्सिकन कार्टेलहरू विश्वका सबैभन्दा शक्तिशाली आपराधिक संगठनहरू मध्ये पर्छन्।
-
आर्थिक पैमाना: मात्र अमेरिकी बजारबाट वार्षिक $18–39 अर्ब कमाई।
-
सैन्य शक्ति: हजारौँ सशस्त्र लडाकु; अमेरिकी हतियारले सुसज्जित।
-
क्षेत्रीय नियन्त्रण: अनुमानित 30–40% मेक्सिकन भूभाग उनीहरूको प्रभावमा।
-
वैश्विक पहुँच: सिनालोआ र CJNG 50+ देशहरूमा सक्रिय; भेनेजुएलाको ट्रेन डे अरागुआसँग साझेदारी; अमेरिकी फेन्टानाइल संकट (100,000+ वार्षिक मृत्यु) का प्रमुख आपूर्तिकर्ता।
-
राजनीतिक प्रभाव: प्रहरी, न्यायाधीश, गभर्नरसम्म घूस; चुनावमा फन्डिङ।
2025 सम्ममा हिंसा अत्यन्तै उग्र छ: वार्षिक 30,000+ हत्या, र सिनालोआ भित्रको दरारले अझ बढ्ने अनुमान।
मेक्सिकन कार्टेलका गतिविधिहरू
कार्टेलहरू अब मात्र लागूऔषधमा सीमित छैनन्, बरु उनीहरूले विभिन्न आपराधिक कारोबारहरूमा हात हालिसकेका छन्:
-
लागूऔषध तस्करी: कोकिन, फेन्टानाइल, मेथ, हेरोइन, क्यानाबिस, MDMA।
-
जबरजस्ती असुली र अपहरण: किसान, व्यापारी, आप्रवासीबाट “कर” असुल।
-
मानव तस्करी/स्मगलिङ: मध्य अमेरिकाबाट अमेरिका जाने मार्गमा नियन्त्रण।
-
स्रोत चोरी: पाइपलाइनबाट इन्धन, अवैध कटान, खनन।
-
मनी लन्ड्रिङ: अर्बौँ डलर शेल कम्पनी, अचल सम्पत्ति र क्रिप्टोद्वारा।
-
हतियार तस्करी: अधिकांश हतियार अमेरिका बाट।
-
हिंसा र क्षेत्रीय युद्ध: हत्या, नरसंहार, आतंक; 2006 देखि अहिलेसम्म 200,000+ मृत्यु।
यी गतिविधिहरूले संगठित अपराध र विद्रोही–जस्तै रणनीतिलाई मिसाएका छन्।
मेक्सिकोका ती क्षेत्र जहाँ राज्यको प्रभाव कमजोर वा अनुपस्थित
मेक्सिकोका ठूला क्षेत्रहरू “कार्टेल क्षेत्र” बनेका छन्, जहाँ तिनीहरूले समानान्तर सरकारजस्तै काम गर्छन्:
-
गोल्डन ट्रायाङ्गल (सिनालोआ, डुराङ्गो, चिहुआहुआ): लागूपदार्थ उत्पादनको गढ।
-
मिचोआकान, ग्युरेरो, कोलिमा: CJNG को दबदबा; कोलिमा सबैभन्दा हिंस्रक राज्य।
-
तामाउलिपास, भेराक्रूज (उत्तर–पूर्व): गल्फ र जेटास गुटले सीमा नियन्त्रण।
-
चिआपास (दक्षिण): 2022 देखि CJNG को विस्तार; आप्रवासी मार्गमा संघर्ष।
-
गुआनाजुआतो, जलिस्को: औद्योगिक क्षेत्र; CJNG हावी।
यी क्षेत्रमा कार्टेलहरूले जेल सञ्चालन गर्छन्, चुनाव प्रभावित गर्छन्, र राज्यलाई या त भ्रष्ट पार्छन् वा प्रत्यक्ष बल प्रयोग गरेर हटाउँछन्। विपरीतमा, युकातान अपेक्षाकृत सुरक्षित छ।
कार्टेल विरुद्ध साझा हित
-
अमेरिकाका लागि: कार्टेलहरूले फेन्टानाइल संकट (100,000+ वार्षिक मृत्यु) र आप्रवासनलाई बढाउँछन्।
-
मेक्सिकोका लागि: वार्षिक 30,000+ हत्या, शासन र लगानीमा असर।
-
दुवैका लागि: सहकार्यले हिंसा घटाउने, लागूऔषध प्रवाह रोक्ने, र $800 अर्ब+ वार्षिक व्यापार सुरक्षित गर्ने।
सार्वभौमिकता सम्मान गर्दै सहकार्य
अमेरिकी एकतर्फी सैन्य हस्तक्षेप अन्तर्राष्ट्रिय कानुनको उल्लंघन हुनेछ। समाधान भनेको सहमति–आधारित द्विपक्षीय सहकार्य हो:
-
खुफिया जानकारी साझा।
-
संयुक्त तालिम र प्रविधि सहयोग।
-
मेक्सिकन नेतृत्वमा अभियान, अमेरिकी समर्थनसहित।
-
मूल कारण समाधान: अमेरिकी हतियारको प्रवाह रोक्ने, लागूपदार्थको माग घटाउने।
सहकार्यको व्यवहार्यता र मोडेल
ऐतिहासिक अविश्वास भए पनि सहकार्य सम्भव छ।
-
अगस्ट 2025: मेक्सिकोले सिनालोआ र CJNG सँग सम्बन्धित 26 अपराधीलाई अमेरिकामा प्रत्यर्पण गर्यो।
-
फेब्रुअरी 2025: दुवैले “कार्टेल समाप्त गर्ने” संकल्प गरे।
मेरिडा पहल (2008–2021) र यसको उत्तराधिकारी बाइसेन्टेनियल फ्रेमवर्क (2021–अहिले) उदाहरण हुन्:
-
$3 अर्बभन्दा बढी अमेरिकी सहायता; हेलिकप्टर, स्क्यानर, तालिम, क्षमता निर्माण।
-
सैन्य दृष्टिकोणबाट हटेर कानुन, स्वास्थ्य, र माग कम गर्ने पक्षमा।
-
उपलब्धि: एल चापो जस्ता अपराधी पक्राउ।
-
सीमा: हिंसामा खास कमी आएन।
भविष्यका सुधार
-
AI–आधारित खुफिया निगरानी।
-
संयुक्त टास्क फोर्सद्वारा फेन्टानाइल प्रयोगशालामा कारबाही।
-
हतियार प्रवाह नियन्त्रण।
-
भ्रष्टाचारविरुद्ध सुधार।
आलोचकहरू भन्छन् कि यसलाई अत्यधिक सैन्यीकरणबाट बचाउनुपर्छ र न्याय सुधार, गरिबी न्यूनीकरण र शासन क्षमतामा ध्यान दिनुपर्छ।
भेनेजुएला–अमेरिका तनावको पृष्ठभूमिमा मेक्सिकन कार्टेल: एक महाद्वीपीय सुरक्षा चुनौती
कार्यकारी सारांश
मेक्सिकन कार्टेलहरू आज विश्वकै सबैभन्दा शक्तिशाली अन्तर्राष्ट्रिय आपराधिक संगठनमध्ये पर्छन्। तिनीहरूले हरेक वर्ष अर्बौँ डलर कमाउँछन्, मेक्सिकोभित्र ठूलो भूभाग नियन्त्रण गर्छन् र आफ्ना जालसञ्जाललाई विश्वव्यापी बनाएका छन्। यी संगठन अब केवल “ग्याङ” होइनन्, बरु हाइब्रिड संरचना बनेका छन्—आधा आपराधिक सिण्डिकेट र आधा विद्रोही–शासन—र महाद्वीपीय सुरक्षाका लागि गम्भीर चुनौती प्रस्तुत गर्छन्।
वेनेजुएला–अमेरिका टकरावमा यी कार्टेलको भूमिका केन्द्रीय बनेको छ। वाशिङ्टनको आरोप छ कि राष्ट्रपति निकोलस मादुरो र उनको सैन्य अधिकारीहरूको जालो “कार्टेल अफ द सन” ले मेक्सिकन कार्टेलहरू—विशेष गरी सिनालोआ र जलिस्को न्यू जेनेरेसन (CJNG)—सँग सहकार्य गरी कोकिन र फेन्टानाइल अमेरिकामा पठाउँछन्। यसले 2025 अगस्टमा अमेरिकाले क्यारिबियनमा युद्धपोत पठाउनेसम्मको तनाव ल्यायो।
वेनेजुएलाले यी आरोपहरूलाई “साम्राज्यवादी” भन्दै खारेज गरेको छ भने मेक्सिकोकी राष्ट्रपति क्लाउडिया शिनबाम ले पनि अमेरिकी हस्तक्षेपप्रति आपत्ति जनाउँदै संप्रभुता जोड दिएकी छन्।
ठूलो परिप्रेक्ष्यमा, कार्टेलहरूले शासनलाई कमजोर बनाउँछन्, प्रवासन संकट बढाउँछन्, हिंसा तीव्र बनाउँछन् र लोकतन्त्रलाई अस्थिर पार्छन्। यी अब केवल आपराधिक चुनौती होइनन्, बरु रणनीतिक गैर–राज्य अभिनेता हुन्, जसलाई महाद्वीपीय सुरक्षा खतराका रूपमा बुझ्नुपर्छ।
परिचय
वेनेजुएला र अमेरिका बीचको भू–राजनीतिक टकराव 2024–2025 मा चरममा पुगेको छ। मादुरोको विवादास्पद पुनःनिर्वाचन, अमेरिकी प्रतिबन्ध र नार्को–आतंकवाद का आरोपले सम्बन्ध तोडेको छ। अगस्ट 2025 मा अमेरिकी नौसेनाले क्यारिबियनमा युद्धपोत पठायो।
यस सन्दर्भमा मेक्सिकन कार्टेलहरू केन्द्रीय छन्। तिनीहरूले दक्षिण अमेरिकी उत्पादन केन्द्रहरू (कोलम्बिया, पेरू, वेनेजुएला) बाट उत्तर अमेरिकी उपभोक्ता बजारसम्म लागूऔषध आपूर्ति सञ्जाल चलाउँछन्। तिनको वेनेजुएलासँगको भनिएको सहकार्यले आन्तरिक संकटलाई क्षेत्रीय सुरक्षा मुद्दासँग जोडिदिएको छ।
मुख्य प्रश्न: मेक्सिकन कार्टेल कसरी वेनेजुएला–अमेरिका तनावसँग गाँसिएका छन् र किन तिनीहरूलाई महाद्वीपीय सुरक्षा चुनौतीका रूपमा हेर्नुपर्छ?
ऐतिहासिक पृष्ठभूमि
-
1970–80 दशक: साना लागूऔषध तस्कर समूह।
-
1990 दशक: कोलम्बियाका मेडेलिन र काली कार्टेल पतनपछि शक्ति मेक्सिकोतर्फ सर्यो।
-
NAFTA (1994): सीमा–पार व्यापार वृद्धि; कार्टेलले नशा वैध मालसामानबीच लुकाउन थाले।
-
2006 पछि: “ड्रग वॉर” मा ठूला सरगनाको गिरफ्तारीले विखण्डन ल्यायो—200 भन्दा बढी समूह जन्मिए।
वेनेजुएला–अमेरिका तनावमा कार्टेलको भूमिका
-
कार्टेल अफ द सन: वेनेजुएलाका सैन्य अधिकारीहरूको भनिएको जालो, जसले कोकिन ढुवानी सजिलो बनाउँछ।
-
सिनालोआ र CJNG: अमेरिकी आरोपअनुसार वेनेजुएला–मेक्सिकोबीच तस्करी, वित्तीय कारोबार, लॉजिस्टिक साझेदारी।
-
ट्रेन डे अरागुआ: वेनेजुएलाको मेगा–ग्याङ, जसले दक्षिण अमेरिका र मेक्सिकोबीच पुलको काम गर्छ।
अमेरिकी कदम
-
फेब्रुअरी 2025: सिनालोआ, CJNG र ट्रेन डे अरागुआलाई विदेशी आतंकवादी संगठन घोषणा।
-
अगस्ट 2025: 3 युद्धपोत क्यारिबियन पठाइयो।
-
मादुरोमाथि $50 मिलियन इनाम घोषणा।
प्रतिक्रियाहरू
-
वेनेजुएला: 40 लाख मिलिसिया सक्रिय; अमेरिका “उपनिवेशवादी” भनेर आरोप।
-
मेक्सिको: राष्ट्रपति शिनबामले आरोप अस्वीकार गरिन्; अमेरिकी हस्तक्षेपको आलोचना।
कार्टेलको संरचना र पहुँच
-
सिनालोआ कार्टेल: अझै सबैभन्दा ठूलो; गुट–विभाजन भए पनि वैश्विक नेटवर्क सक्रिय।
-
CJNG: “एल मेन्चो” अन्तर्गत तीव्र उभार; हिंस्रक रणनीतिले शक्ति बढाएको।
-
अन्य: गल्फ, जेटास बाँकी गुट, कार्टेल्स यूनिडोस आदि।
स्रोत र शक्ति
-
वार्षिक राजस्व: $18–39 अर्ब।
-
मेक्सिकोको 30–40% भूभाग मा कार्टेल प्रभाव।
-
हज़ारौँ लडाकु; अमेरिकी हतियारले सुसज्जित।
-
50+ देश मा उपस्थिति; बाल्कन, अफ्रिका र चीनका नेटवर्कसँग साझेदारी।
हिंसा र मानव–सुरक्षा असर
-
30,000+ हत्या हरेक वर्ष (2025 अनुमान)।
-
2006 पछि 200,000+ मानिस मारिएका।
-
पत्रकार, न्यायाधीश, कार्यकर्ता हत्या।
-
प्रवासन संकट, मध्य अमेरिका र क्यारिबियन अस्थिर।
नशा भन्दा बाहिर: विविध आपराधिक अर्थतन्त्र
-
जबरजस्ती असुली र अपहरण।
-
मानव तस्करी/प्रवासी नियन्त्रण।
-
ईन्धन चोरी, अवैध खनन, वन कटान।
-
मनी लन्ड्रिङ—व्यापार, अचल सम्पत्ति, क्रिप्टो।
-
पर्यावरणीय अपराध—वन विनाश, प्रदूषण।
क्षेत्रीय सुरक्षा प्रभाव
-
मेक्सिको: शासन दबाबमा; शिनबामले संप्रभुता जोड दिँदै सीमित सहकार्य।
-
वेनेजुएला: नार्को–स्टेटको आरोप; ट्रेन डे अरागुआ विस्तार।
-
कोलम्बिया: शान्ति सम्झौता कमजोर; FARC र ELN सञ्जालमा कार्टेल लाभान्वित।
-
मध्य अमेरिका: ग्वाटेमाला, होंडुरास, एल साल्भाडोर पारवहन मार्ग।
-
क्यारिबियन: डोमिनिकन गणराज्य, जमैका जस्ता द्वीप ट्रान्जिट हब।
अन्तर्राष्ट्रिय आयाम
-
अमेरिका: फेन्टानाइल संकट (100,000+ वार्षिक मृत्यु); कार्टेललाई अब राष्ट्रिय सुरक्षा खतरा मानिन्छ।
-
चीन: मेथ/फेन्टानाइलका रासायनिक प्रीकर्सर आपूर्तिकर्ता।
-
युरोप: कोकिन बजार बढ्दो; बाल्कन नेटवर्कसँग सहकार्य।
-
ग्लोबल साउथ: अमेरिकी प्रतिबन्धलाई “सामूहिक सजाय” भनी आलोचना; तर कार्टेलले बढाएको संकटलाई स्वीकार।
नीतिगत चुनौतीहरू
-
भ्रष्टाचार—पुलिस, न्यायालय, राजनीतिमा पैठ।
-
संप्रभुता—मेक्सिको एकपक्षीय अमेरिकी कदमबाट सतर्क।
-
सैन्यकरणको जोखिम—मानवअधिकार उल्लंघन।
-
आपूर्ति–मांग चक्र—अमेरिकामा लागूपदार्थ माग र दक्षिणबाट हतियार आपूर्ति।
-
क्षेत्रीय विभाजन—वामपन्थी बनाम दक्षिणपन्थी सरकारबीच फरक दृष्टिकोण।
अघिल्ला सहकार्यका अनुभव
-
मेरिडा पहल (2008–2021): $3 अर्ब अमेरिकी सहयोग; ठूला अपराधी पक्राउ भए, तर हिंसा घटेन।
-
बाइसेन्टेनियल फ्रेमवर्क (2021–अहिले): शासन, स्वास्थ्य, समुदाय केन्द्रित; 2025 मा 26 अपराधी प्रत्यर्पण।
नीति विकल्प र सिफारिसहरू
छोटो अवधि
-
खुफिया जानकारी साझा, फेन्टानाइल प्रयोगशाला नष्ट गर्ने।
-
सीमा/बन्दरगाह निगरानी मजबुत।
-
हतियार तस्करी रोक्ने।
मध्यम अवधि
-
संयुक्त अमेरिका–मेक्सिको टास्क फोर्स।
-
भ्रष्टाचार–विरोधी इकाइहरू।
-
कार्टेलका वित्तीय प्रवाह (क्रिप्टो, शेल कम्पनी) अवरुद्ध।
दीर्घ अवधि
-
कार्टेल–नियन्त्रित क्षेत्रमा वैकल्पिक अर्थतन्त्र।
-
अमेरिकामा माग घटाउने कार्यक्रम।
-
बहुपक्षीय सहयोग (OAS, UN, Interpol)।
-
AI–आधारित निगरानी र डिजिटल उपकरण।
मूल सिद्धान्त: संप्रभुता सम्मान गर्दै सहकार्य—एकपक्षीय अमेरिकी सैन्य कदम प्रतिकूल हुनेछ।
निष्कर्ष
मेक्सिकन कार्टेल अब मात्र आपराधिक समूह होइनन्; तिनीहरू वैश्विक पहुँच भएका रणनीतिक गैर–राज्य अभिनेता हुन्।
वेनेजुएला–अमेरिका तनावमा तिनीहरूको प्रत्यक्ष भूमिका देखिन्छ, जसले आपराधिक मुद्दालाई भू–राजनीतिक बनाइदिएको छ। तिनीहरूले शासन कमजोर पार्छन्, प्रवासन संकट बढाउँछन्, स्वास्थ्य आपदा ल्याउँछन् र अपराध–विद्रोहबीचको रेखा मेटिदिन्छन्।
समाधान केवल सैन्यात्मक होइन। आवश्यक छ समग्र रणनीति—कानून कार्यान्वयन, कूटनीति, आर्थिक विकास र सार्वजनिक स्वास्थ्यको संयोजन।
कार्टेललाई अब महाद्वीपीय सुरक्षा चुनौती को रूपमा बुझ्नुपर्छ, जसको समाधान बहुपक्षीय प्रयासले मात्र सम्भव छ।
