गौतम अदानीको गाथा: हीरा छानेर सुरु गरेको बाटोबाट विश्वव्यापी उद्योगपति, विवादका आँधीबीच
गौतम अदानी, भारतका रहस्यमयी अर्बपति, र्याग्स-टु-रिचेस (सामान्य अवस्थाबाट समृद्धि) कथाको प्रतिमूर्ति हुन् जसले विश्वभर ध्यान तानेको छ। गुजरातको साधारण परिवारमा जन्मिएका उनले भारतकै ठूलो समूहहरूमध्ये एक — अदानी समूह — खडा गरे, जसको पहुँच बन्दरगाह, ऊर्जा, खानी, विमानस्थल, सिमेन्ट, मिडिया र डिजिटल पूर्वाधारसम्म फैलिएको छ। उनको यात्रा उद्यमशीलताको दृढता, अवसर पहिचान गर्ने क्षमता र 1991 पछि भारतको आर्थिक उदारीकरणको शक्ति देखाउने उदाहरण हो। तर यो कथा क्रोनी क्यापिटलिज्म (सत्तासँगको नजिकको सम्बन्धबाट उन्नति), वातावरणप्रतिको बेवास्ता र वित्तीय अनियमितताका आरोपले पनि घेरिएको छ।
सन् 2025 अगस्टसम्म अदानीको कुल सम्पत्ति करिब ६० अर्ब डलर अनुमान गरिएको छ, जसले उनलाई भारतको दोस्रो धनी व्यक्ति र विश्वको २५औं धनी व्यक्तिमा राख्छ। तर उनको कथा साधारण सफलता मात्र होइन। यो नाटकीय मोड, तीव्र विवाद र पछिल्ला अमेरिकी शर्ट-सेलर कम्पनीहरू तथा नियामक निकायका आक्रमणले भरिएको छ— जसले इमानदारी, नस्लवाद र कर्पोरेट शेकडाउन सम्बन्धी गम्भीर प्रश्न उठाउँछ।
प्रारम्भिक जीवन: वस्त्र व्यापारी परिवारदेखि उद्यमशीलता
गौतम शान्तिलाल अदानीको जन्म २४ जुन १९६२ मा अहमदाबाद, गुजरातमा, एक मध्यमवर्गीय जैन परिवारमा भयो। उनका आमा–बुबा शान्तिलाल र शान्ताबेन अदानी मूलत: गुजरातको थराद नगरबाट आएका थिए। बुबा वस्त्र व्यापारी थिए, तर आठ छोराछोरी भएको परिवारमा आर्थिक कठिनाइ सामान्य कुरा थियो।
अदानीले अहमदाबादको शेत चिमनलाल नागिन्दास विद्यालयमा पढे, तर १६ वर्षको उमेरमा (१९७८) पढाइ छाडे। बुबाको कपडाको व्यापारमा चासो नभएकाले उनले आफ्नै बाटो रोजे।
१९७८ मा उनी मुम्बई पुगे र महेन्द्र ब्रदर्स नामक कम्पनीमा हीरा छानेर (डायमन्ड सर्टर) को रूपमा काम थाले। यस कामले उनलाई उच्च मूल्यको विश्वव्यापी व्यापारसँग चिनायो र सौदाबाजी तथा जोखिम लिन सक्ने कला सिकायो।
१९८६ मा उनले प्रीति भोरा (दन्त चिकित्सक) सँग विवाह गरे। उनका दुई छोराहरू छन् — करण अदानी, जो अहिले अदानी पोर्ट्स एन्ड एसईजेडका प्रमुख कार्यकारी अधिकृत (CEO) हुन्, र जीत अदानी, जो अदानी एयरपोर्ट्स र अदानी डिजिटल ल्याब्सको नेतृत्व गर्छन्। उनका दाजु विनोद अदानी पनि व्यवसायमा संलग्न भए, तर अफशोर कम्पनीहरूसम्बन्धी विवादमा परे।
अदानीको यात्रा भारतका पुराना औद्योगिक घरानाका उत्तराधिकारीभन्दा भिन्न छ। उनले साँच्चिकै आत्मनिर्भर भारत को भावनालाई मूर्त रूप दिएका छन्।
उद्यमशीलताको यात्रा: प्लास्टिकदेखि बन्दरगाह र ऊर्जा
१९८१ मा अदानी अहमदाबाद फर्के र दाजु महसुखभाईको प्लास्टिक युनिट सञ्चालनमा मद्दत गरे, जहाँबाट उनले PVC आयात सुरु गरे। १९८५ सम्ममा उनले आफ्नै पोलिमर ट्रेडिङ कम्पनी सुरु गरे, जसले साना उद्योगलाई कच्चा पदार्थ उपलब्ध गरायो।
१९८८ मा उनले अदानी एक्सपोर्ट्स (आजको अदानी इन्टरप्राइजेज) स्थापना गरे। सुरुवाती कारोबार कृषि र ऊर्जा उत्पादनमा केन्द्रित थियो। १९९१ को आर्थिक उदारीकरण ले उनको व्यवसायलाई पंख दियो र केही वर्षमै उनी भारतका ठूला विदेशी मुद्रा आर्जक बने।
१९९५ मा गुजरात सरकारले मुन्द्रा बन्दरगाह निजी क्षेत्रलाई दिन बोलपत्र आह्वान गर्यो। अदानीले ठेक्का जिते र पछि यसलाई भारतकै सबैभन्दा ठूलो निजी बन्दरगाह बनाए।
पछिल्ला दशकहरूमा समूहले तीव्र गतिमा विविधीकरण गर्यो:
-
१९९६: अदानी पावर स्थापना — भारतकै ठूलो निजी ताप बिजुली उत्पादक।
-
१९९९–२००८: कोइला व्यापार र इन्डोनेशियाको बुन्यु खानी अधिग्रहण।
-
२०१०–२०१२: अस्ट्रेलियाको कार्माइकल कोइला खानी अधिग्रहण, वैश्विक विरोधबीच।
-
२०००–२०१०: अदानी विलमर (खाद्य तेल), अदानी ग्यास र अन्य सेवा।
-
२०२०–२०२२: विश्वकै ठूलो सौर्य ऊर्जा बोलि, मुम्बई विमानस्थल (७४% हिस्सा), अम्बुजा सिमेन्ट र एसीसी (१०.५ अर्ब डलर), र NDTV मा नियन्त्रण।
२०२२ सम्ममा अदानी केही समयका लागि मुकेश अंबानीलाई उछिन्दै एशियाको धनी व्यक्ति बने।
निर्णायक मोड
अदानीको यात्राका प्रमुख मोड:
-
१९७८ – मुम्बई आगमन, हीरा व्यापारमा प्रवेश।
-
१९८८ – अदानी एक्सपोर्ट्स स्थापना।
-
१९९१ – उदारीकरणपछि विश्व व्यापारमा प्रवेश।
-
१९९५ – मुन्द्रा पोर्टको ठेक्का।
-
२००६–२००९ – ऊर्जा र खानी क्षेत्रमा विस्तार।
-
२०१०–२०१२ – कार्माइकल खानी अधिग्रहण र “स्टप अदानी” आन्दोलन।
-
२०२०–२०२२ – नवीकरणीय ऊर्जा र ठूला अधिग्रहण।
-
२०२३ – हिन्डेनबर्ग रिपोर्ट, १५० अर्ब डलरको बजार मूल्य नष्ट।
-
२०२४ – अमेरिकामा घुसखोरी र धोखाधडी मुद्दा।
अदानी साम्राज्य आज
२०२५ सम्म अदानी समूहले ऊर्जा, ढुवानी, सिमेन्ट, मिडिया, वित्त, उपभोक्ता सामान र प्रविधि क्षेत्रमा व्यापक गतिविधि सञ्चालन गर्छ। प्रमुख परियोजना:
-
केरलाको विझिनजाम पोर्ट,
-
राजस्थानको १०,००० मेगावाट सौर्य पार्क,
-
अदानी कनेक्स मार्फत डाटा सेन्टर।
तर अत्यधिक ऋण अझै पनि चिन्ताको कारण छ।
इमानदारीमाथि प्रश्न
अदानीप्रति दृष्टिकोण दुई ध्रुवीय छ:
-
समर्थक: उनी दूरदर्शी राष्ट्र निर्माता हुन्, जसले लाखौं रोजगार सिर्जना गरे र भारतको पूर्वाधार परिवर्तन गरे।
-
आलोचक: उनी क्रोनी क्यापिटलिस्ट हुन्, जसले सत्ता नजिकताबाट लाभ उठाए। वातावरणीय उल्लङ्घन, स्टक हेरफेर र अफशोर कम्पनीहरू उनका विरुद्ध प्रमाणका रूपमा प्रस्तुत गरिन्छ।
२०२३ को हिन्डेनबर्ग रिपोर्ट र २०२४ को अमेरिकी अभियोग उनका करियरका सबैभन्दा ठूलो चुनौती बने। उनले भने सबै आरोपलाई राजनीतिक प्रेरित भन्दै अस्वीकार गरेका छन्।
अमेरिकी आक्रमण: शेकडाउन, नस्लवाद, वा दुवै?
-
हिन्डेनबर्ग रिसर्च (२०२३): अदानीलाई “कर्पोरेट इतिहासकै ठूलो ठगी” आरोप।
-
अमेरिकी न्याय विभाग र SEC (२०२४): २५० मिलियन डलर घुस र धोखाधडी आरोप।
यसमा बहस छ:
-
शेकडाउन सिद्धान्त: शर्ट-सेलरहरूले बजार पतनबाट नाफा कमाए।
-
नस्लवाद सिद्धान्त: पश्चिमी मुलुकहरूले भारतको उदय र “खैरो छालाको अर्बपति” स्वीकार गर्न चाहेनन्।
-
संकर वास्तविकता: केही आरोप प्रमाणमा आधारित छन्, तर नाफा–प्रेरित आक्रमणमा पूर्वाग्रहको झलक पनि छ।
निष्कर्ष: जटिल विरासत
हीरा छान्ने युवाबाट विश्व उद्योगपति बन्ने अदानीको कथा भारतको उदारीकरण गाथाको प्रतिबिम्ब हो। उपलब्धि जति ठूला छन्, विवाद पनि उति नै गहिरा छन्।
२०२५ सम्म उनी विस्तारमै छन्, तर चलिरहेका अनुसन्धानहरूले उनको भविष्य र विरासतलाई परिभाषित गर्नेछन्। कतिपयका लागि उनी राष्ट्र निर्माता, भने अरूका लागि सत्तासम्पोषित पूँजीपति। सत्य सायद बीचमै छ।
गौतम अदानीको गाथा अन्ततः महत्त्वाकांक्षी, विवादास्पद र अदम्य भारतको प्रतिबिम्ब हो।
